ავტორი: ნიკოლოზ გურგენიძე
1686 წელს მსოფლიო პატრიარქმა დიონისე მეოთხემ გამოსცა ბრძანება, რომლის მიხედვითაც მოსკოვის პატრიარქს აძლევდა უფლებას აღესრულებინა კიევის ადგილობრივი კრების მიერ გამორჩეული მიტროპოლიტის კურთხევა და აღსაყდრება გარკვეული პირობების სანაცვლოდ. ჩვენი სტატია შეეხება სწორედ ამ დოკუმენტის ისტორიას, მის მნიშვნელობას და დღევანდელ მდგომარეობას, რაც რუსების მხრიდან მისმა არასწორმა ინტერპრეტაციამ გააუკუღმართა. უკრაინის საეკლესიო საკითხმა ბევრი კითხვა გააჩინა, მაგრამ ამასთანავე მრავალ საკითხს გასცა პასუხი.
მსოფლიო პატრიარქი დიონისე მეოთხე დაიბადა კონსტანტინოპოლში, მან საღვთისმეტყველო განათლება საპატრიარქო აკადემიაში მიიღო. 1662 წლის 9 აგვისტოს ერისკაცი იყო, როდესაც ლარისის მიტროპოლიტად გამოირჩიეს, რომელიც 1671 წლამდე ამ ეპარქიას მართავდა. ის საპატრიარქო ტახტზე ხუთჯერ იქნა აყვანილი. მან 1696 წლის 23 სექტემბერს სიცოცხლე ექსორიაში, ქალაქ ბუქარესტში დაასრულა[1].
სანამ უშუალოდ საუბარს 1686 წლის დოკუმენტზე დავიწყებდეთ, აუცილებელია განვიხილოთ, თუ რა კავშირი ჰქონდა კიევის სამიტროპოლიტოს მსოფლიო საპატრიარქოსთან, რათა მრავალ კითხვას პასუხი გაეცეს და საკითხი უფრო გასაგები გახდეს. მსოფლიო საყდარს ვრცელი იურისდიქცია მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო კრების 28-ე კანონმა მიანიჭა, რომლის მიხედვითაც კონსტანტინოპოლის ეკლესიის საეკლესიო იურისდიქცია გავრცელდებოდა ყველა იმ ტერიტორიაზე, სადაც რომელიმე ეკლესიის იურისდიქცია არ ვრცელდებოდა. ჩვენთვის კარგად ცნობილია, რომ რომის ეკლესიის იურისდიქცია სრულიად დასავლეთ ევროპაზე ვრცელდებოდა და ამიტომაც მის მწყემსმთავარს რომის ეპისკოპოსი და სრულიად დასავლეთის პატრიარქი ეწოდებოდა, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის საეკლესიო იურისდიქციას კი პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრების მეექვსე და მეშვიდე კანონები და მეორე მსოფლიო საეკლესიო კრების მეორე კანონი ადგენს, რის მიხედვითაც ამ სამ საყდარს ერთგვარ ჰიპერმიტროპოლიურ სტატუსს ანიჭებს, რაც შეიძლება ითქვას, რომ საპატრიარქო სისტემის ჩამოყალიბების წინაპირობა გახდა. როგორც ცნობილია, რომის ეკლესია მათთან შედარებით უპირატესობით სარგებლობდა, გააჩნდა განსაკუთრებული უფლებები - აპელაციის შესახებ, განჩინებების დამტკიცება. კრების მოწვევის და ა.შ. ანუ რომის საყდარს სინოდურ (კრებსით) სისტემაში ერთგვარი საეკლესიო პრიმატი - უპირატესობა გააჩნდა, რაც სხვა ეკლესიებს არ ჰქონდათ. 381 წელს მოწვეულმა მეორე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ კი კონსტანტინოპოლის ეკლესია აღამაღლა იგივე პატივში და გადასცა იგივე უპირატესობები აღმოსავლეთის ეკლესიათა სივრცეში, რაც რომის ეკლესიას გააჩნდა[2]. ეს კანონი გაიმეორა და დაამტკიცა ტრულის მსოფლიო საეკლესიო კრებამ 36-ე კანონით: „ვაღორძინებთ ამ ღვთივდაცულ და სამეუფო ქალაქში შეკრებული ასორმოცდაათი და ქალკედონში შეკრებილი ექვსასოცდაათი წმინდა მამის მიერ სჯულდებულს და განვაჩინებთ: მიენიჭოს კონსტანტინოპოლის საყდარს რომის საყდრის თანაბარი უპირატესობა და მის შემდეგ მეორე, მსგავსადვე განიდიდოს საეკლესიო საქმეებში; ხოლო ამის შემდეგი ჩაითვალოს საყდარი დიდი ქალაქისა ალექსანდრიისა, შემდეგ - ანტიოქიის საყდარი და მის შემდეგ იერუსალიმის საყდარი“. ამ კანონმა კი უკვე ოფიციალურად ჩამოაყალიბა საეკლესიო დიპტიქი ეკლესიათა კონკრეტული განლაგებით. სხვა ეკლესიებისაგან განსხვავებით მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ კონსტანტინოპოლის საყდარს უფრო ვრცელი საეკლესიო იურისდიქცია მიანიჭა, ანუ ყველა ის ტერიტორია გადაეცა, სადაც კონკრეტული (მართლმადიდებელი) ეკლესიის საზღვრები არ ვრცელდებოდა, ასეთი იყო აღმოსავლეთ ევროპის, ჩრდილოეთის, აზიის და სხვ. ტერიტორიები. თავდაპირველად ე.წ. „უცხოტომელ ეპისკოპოსებზე“ მეორე მსოფლიო საეკლესიო კრების მეორე კანონი საუბრობს, რომელიც ადგენს, რომ „უცხო ტომთა შორის (ანუ იმ ტერიტორიებზე არსებული ეპარქიები, რომლებიც არ შედიან არცერთი ეკლესიის იურისდიქციაში) არსებულ საღვთო ეკლესიებს, ისინი უნდა იმართებოდნენ მამათაგან დაწესებულ ძველ კანონთა მიხედვით“, რადგანაც ამ კანონმა მრავალი გაუგებრობა წარმოშვა, თუ რომელ „ძველ კანონზე“ იყო საუბარი, მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო კრების დღის წესრიგში დადგა ამ კანონის ხელახლა განხილვა და ზუსტი შინაარსის მიცემა, სწორედ 28-ე კანონმა ეს საკითხი შემდეგნაირად გადაჭრა, ყველა „უცხოტომელი ეპისკოპოსი“ კონსტანტინოპოლის საყდარს დაუქვემდებარა: „ამიტომ პონტოს, აზიისა და თრაკიის სამთავროების მიტროპოლიტები, ასევე ბარბაროსული (უცხოტომელთა) ერების (იმპერიის ფარგლებსგარეთ არსებული ტერიტორიები) სამთავროების ეპისკოპოსები, უნდა დადგინდნენ კონსტანტინოპოლის ეკლესიის წმინდა საყდრის მიერ“. სწორედ ამიტომაც მსოფლიო საპატრიარქომ საკუთარ თავზე აიღო ყველა ამ ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხის გაქრისტიანება და სწორედ პატრიარქმა ფოტიოს დიდმა მიავლინა მისიონერები ქრისტიანობის საქადაგებლად. შესაბამისად ამას მოჰყვა საეკლესიო ცენტრების დაარსება, საპისკოპოსოების და სამიტროპლიტოების. ასევე იყო კიევის რუსეთის გაქტრისტიანება და იქ საეპისკოპოსოს დაარსება, რომელიც რა თქმა უნდა მსოფლიო საყდარს დაექვემდებარა. კიევის ეკლესიის დაარსებიდან 2018 წლამდე ის კანონიკურად მუდამ მსოფლიო საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში იყო, მაგრამ 1685 წელს მოსკოვის ეკლესიის მიერ კიევის სამიტროპოლიტოს საეკლესიო ოკუპაციის შედეგად გარკვეული პერიოდი მსოფლიო საყდარმა დაკარგა კონტროლი კიევის კათედრაზე.
აქ აუცილებელია მიმოვიხილოთ, თუ რა კავშირი ჰქონდა მსოფლიო საპატრიარქოს კიევის ეკლესიასთან. მსოფლიო საპატრიარქოს ეპარქიათა დიპტიქში კიევის სამიტროპოლიტოს მესამოცე ადგილი ეკავა. თავდაპირველად კიევის მიტროპოლიტი ატარებდა „კიევისა და სრულიად რუსეთის“ ტიტულს, რომელსაც კათედრა კიევში ჰქონდა. მოგვიანებით კიევის მიტროპოლიტის რეზიდენცია ჯერ ვლადიმირში, ხოლო მერე მოსკოვში გადაიტანეს, მაგრამ ტიტული უცვლელი რჩებოდა. 1448 წელს მსოფლიო საპატრიარქოსგან დაუკითხავად მოსკოვის მიტროპოლიტად გამორჩეულ იქნა იონა, ხოლო კიევის მიტროპოლიტად მსოფლიო პატრიარქ დიონისე პირველისა და წმინდა სინოდის მიერ გამორჩეულ იქნა გრიგოლი, რომელიც მანამდე უნიის მომხრე იყო, ხოლო როდესაც მან ეს დაგმო მსოფლიო საყდარმა მიიღო და კიევის მიტროპოლიტად აღასაყდრა[3]. როგორც ცნობილია მოსკოვის მეფის ჩარევითა და თხოვნთ მსოფლიო პატრიარქმა იერემია მეორემ სინოდის დადგენილებით 1589 წელს მოსკოვის საყდარი საპატრიარგო რანგში აღამაღლა, მაგრამ ამას არ შეუცვლია კიევში არსებული საეკლესიო სისტემა, ის კვლავ მსოფლიო საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში რჩებოდა, რომელიც გარკვეული სახის ავტონომიით სარგებლობდა. პატრიარქ იერემიას ვიზიტისას რუსეთში 1589 წელს, მან კიევის მიტროპოლიტი ონისიფორი ტახტიდან დაამხო და განკვეთა ორი ქორწინების გამო, რის შემდეგაც კიევის კანონიკურ მიტროპოლიტად მიქაელ როგოზი აკურთხა, ხოლო სამხრეთ რუსეთის ეგზარქოსად კირილე ტერლეცკი დანიშნა[4]. სხვადასხვა ისტორიული წყაროები გვამცნობენ, რომ როდესაც მაშინდელ უკრაინაში უნიის პრობლემა გაჩნდა, კერძოდ 1591 წელს პოლონეთის მთავრობის ზეწოლით ლუცკის ეპისკოპოსმა კირილემ, ლვოვის გედეონმა, ხოლმის დიონისემ და მინსკის ლეონტიმ მეფეს მიმართეს, რომ კიევის სამიტროპოლიტო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოდან რომის ეპისკოპოსის დაქვემდებარებაში გადასულიყო. 1594 წელს კირილე ტერლეცკი როგორც დანარჩენ ეპისკოპოსთა წარმომადგენელი რომში ჩავიდა, რათა გაერთიანების საკითხი განეხილათ. მაშინ კიევის მიტროპოლიტი იძულებული იყო ამაზე რეაქცია არ მოეხდინა. კიევის წარმომადგენლებმა პაპთან შეხვედრისას მიიღეს რომის ეკლესიის სწავლება და მასთან გაერთიანებას დათანხმდნენ. 1596 წელს ბრესტში მოიწვეულ იქნა კრება, რომელსაც სხვადასხვა ეპისკოპოსები, მონაზვნები და ერისკაცები ესწრებოდნენ. კრებაში მონაწილეობას ღებულობდნენ კონსტანტონოპოლის პატრიარქისა და ალექსადნრიის პატრიარქის წარმომადგენელები. ბრესტის კრებამ კიევის მიტროპოლიტი და მასთან ერთად ოთხი ლათინოფილი ეპისკოპოსი სამჯერ მოიწვიეს კრებაზე. მათ უარი განაცხადეს მისულიყვნენ, რის შემდეგაც კრებამ ერთხმად მათი საყდრები დაქვრივებულად გამოცხადდა[5]. ამის პარალელურად შედგა უნიატური კრება, რომელმაც ანტიკანონიკურად დაამტკიცა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსგან გამოყოფა და რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან გაერთიანება და უკრაინის ტერიტორიაზე უნიატური ეკლესიის ჩამოყალიბება. მსოფლიო პატრიარქმა 1620 წელს კიევში იერუსალიმის პატრიარქი მიავლინა რათა, მოეხდინა ახალი ეპისკოპოსების ხელდასხმა და ეპარქიული სინოდის შევსება.
ეს პერიოდი უკრაინის გარკვეული ნაწილი პოლიტიკურად პოლონეთისა და ლიეტუას დაქვემდებარებაში შედიოიდა, მაგრამ 1654 წელს რუსულმა ძლებმა უკრაინის ტერიტორიის ოკუპაცია მოახდინეს. სწორედ მაშინ დაიწყო ეკლესიური ოკუპაციის მცდელობაც, მაგრამ სასულიერო და საერო პირები ამის სასტიკი წინააღმდეგნი იყვნენ, მათ ერჩივნათ კონსტანტინოპოლის დედა ეკლესიის წიაღში დარჩენილიყვნენ. მოსკოვის ეკლესია მუდმივად ცდილობდა სრული კონტროლი დაემყარებინა კიევის სამიტროპოლიტოზე, რის დროსაც მიტროპოლიტებს (სილვესტრსი, დიონისე, იოსები და ანტონი) მუდმივად ზეწოლის ქვეშ ამყოფებდნენ, მაგრამ ამის მიუხედავად ისინი მტკიცედ და ურყევად რჩებოდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში. დიდი საეკლესიო პრობლემა კი მაშინ დაიწყო, როდესაც 1685 წელს მოსკოვის პატრიარქ იოაკიმეს და რუსეთის მეფის პოლიტიკური ზეწოლით კიევის მიტროპოლიტად არჩეულ იქნა ვოლინისა და ლუცკის ეპისკოპოსი გედეონი, რომელიც ყოველგვარი კანონების დარღვევით მოსკოვის პატრიარქ იოაკიმეს მიერ იქნა მიტროპოლიტად ნაკურთხი. მაშინ პროტესტის ნიშნად, რადგანაც ეს მსოფლიო საპატრიარქოს გარეშე მოხდა, ადგილობრივმა ეპისკოპოსებმა კრება მოიწვიეს გედეონის, არჩევა გაუქმებულად გამოაცხადეს და მისი კურთხევა უკანონოდ სცნეს. რა თქმა უნდა, მოსკოვის პატრიარქის ეს ქმედება პირადაპირ კანონიკური ანომალია გახლდათ, რადგან ის შეიჭრა სხვა ეკლესიის იურისდიქციაში და ადგილობრივი ეპისკოპოსის ნებართვის გარეშე მღვდელმსახურება აღასრულა. მკვეთრი რეაქცია ჰქონდა მაშინდელ იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოსს, რომელმაც მოსკოვის პატრიარქს ეპისტოლე გაუგზავნა, სადაც მკაცრად აკრიტიკებდა: „იერუსალიმიც თქვენს საეპისკოპოსოდ ხომ არ გსურთ და ბარემ ფეხებიც დაგბანოთ? იქნებ ცოტაა, რომ მოსკოვის სამიტროპოლიტო საპატრიარქო რანგში ამაღლდა, რომ თქვენივე სინოდით ხართ გამორჩეული და ჩვენ ყველას მიერ პატრიარქად მიიჩნევით? მაგრამ თქვენ გსურთ უცხო ეპარქია! უკეთესი იქნებოდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის დაქვემდებარებაში დარჩენილიყავით... ამბობთ, რომ კიევის მიტროპოლიტის ხელდასხმის საჭიროება არსებობდა, მაგრამ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამის არანაირი საჭიროება არ იყო, მაგრამ ეს სიხარბე და ვერცხლისმოყვარეობა იყო. საჭიროების გარეშე რატომ იჭრებით მამათა საზღვრებში? რას შეუძლია ამის პატიება? ეს ჩაიდინეთ ყოველგვარი საჭიროების გარეშე, მხოლოდ და მხოლოდ თქვენი პატივმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად, სიკეთის ნაცვლად ბოროტებას გვიკეთებთ ჩვენც და ეკლესიასაც. მამათა დადგენილებებით არცერთ ეპისკოპოსს არ აქვს უფლება უცხო ეპარქიაში ეძიოს ძალაუფლება, მაგრამ თქვენ ამას ეძიებთ და სხვა ეპარქიას ითვისებთ. ვერანაირად ვერ გაამართლებთ თქვენს ამ საქციელს...[6]“.
შეიქმნა სერიოზული პრობლემა იმ მხრივ, რომ გედეონს კანონიკურ მიტროპოლიტად უკრაინელი სასულიერო პირები არ აღიარებდნენ, ამის გამო საჭირო იყო რამენაირად ეს უკანონო ქმედება მსოფლიო პატრიარქს გაემართლებინა. მოსკოვის პატრიარქმა იოაკიმემ რუსეთის მთავრობას მიმართა დასახმარებლად, რომლებმაც მსოფლიო პატრიარქ დიონისე მეოთხესთან ადრიანუპოლში რუსეთის ელჩი ნიკიტა ალექსიევი გაიგზავნეს, რათა ეს საეკლესიო საკითხი მოეგვარებინა[7]. 1686 წლის 9 ივნისს ზეწოლისა და მუქარის შემდეგ მსოფლიო პატრიარქი დიონისე მეოთხე დათანხმდა შეედგინა დოკუმენტი, რომლის მიხედვითაც მოსკოვის პატრიარქს აძლევდა კიევის მიტროპოლიტის კურთხევის უფლებას, რომელიც გამორჩეული იქნებოდა ადგილობრივი კრების მიერ, შესაბამისი პირობების დაცვით. საპატრიარქო დადგენილებაში ვკითხულობთ: „სულიწმინდისმიერ საყვარელ ძმას და ჩვენი უბრალოების თანამწირველს (მოსკოვის პატრიარქს) აქვს კიევის მიტროპოლიტის ხელდასხმის უფლება საეკლესიო წესის თანახმად... მხოლოდ ერთი პირობის დაცვით, რომ ამ ეპარქიაში (კიევის საყდარზე) კიევის მიტროპოლიტი მსახურებისას უსისხლო საღმრთო მისტაგოგიაში პირველად[8]მოიხსენიებს ყოვლადუწმინდესი მსოფლიო პატრიარქის პატიოსან სახელს, როგორც მისი რეალური წყარო (πηγή) და საწყისი (αρχή), და რომელიც არის ყველა ამ ეპარქიათა და დასახლებათა დამაკავშირებელი და გამაერთიანებელი, და შემდეგ მოსკოვის პატრიარქს...[9]“.დოკუმენტი გარკვევით ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ მსოფლიო საპატრიარქოს არასოდეს არ გადაუცია ეს (უკრაინის) საეკლესიო ტერიტორია მოსკოვის ეკლესიაზე, არამედ იკონომიის დაშვებით მიანიჭა უფლება საერო-სასულიერო კრების მიერ გამორჩეული კიევის მიტროპოლიტის კურთხევის. მნიშვნელოვანი დადგენილება იყო ის, რომ კიევის მიტროპოლიტის კანონიკურ მწყემსმთავარად კვლავ მსოფლიო პატრიარქი რჩებოდა. ეს არ ეხებოდა არა მხოლოდ უშუალოდ დღევანდელი უკრაინის საეკლესიო ტერიტორიას, არამედ ეს აუცილებლად ეხებოდა ასევე ბელორუსიას, პოლონეთს, ლიეტუას, ლატვიას, ესტონეთს, რომლებიც აქამდე სწორედ კიევის მიტროპოლიტის დაქვემდებარებაში იყვნენ, რომელიც იყო ცენტრი სრულიად აღმოსავლეთ ევროპის მართლმადიდებელი ეკლესიებისა. სწორედ 1686 წლიდან იწყება მცდელობა უკრაინელების გარუსებისა და დედა ეკლესიის წიაღიდან მოგლეჯის, რამაც ისტორიული მეხსიერება ნაწილობრივ დაუკარგა ამ ხალხს, როგორც ეს 1801 წლიდან საქართველოში ხდებოდა რუსების მიერ.
ჩნდება კითხვა, რატომ არ შეეძლო მსოფლიო საპატრიარქოს ამ პროცესის შეჩერება? პასუხი მარტივია: იმხანად მსოფლიო საყდარს არ გააჩნდა იმხელა პოლიტიკური მხარდაჭერა, როგორც ეს მოსკოვის ეკლესიას ჰქონდა, ამის გამო სრულიად უძლური აღმოჩნდა შეეჩერებინა ეს საოკუპაციო საეკლესიო პროცესები. სხვადასხვა ისტორიულ დოკუმენტებში კონსტანტინოპოლი გამუდმებით პროტესტს გამოხატავდა მოსკოვის ამგვარი ქმედების გამო. მაგალითისთვის შეგვიძლია ავიღოთ პოლონეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის ტომოსი, სადაც ვკითხულობთ: „შემდეგად ჩვენი უწმინდესი მსოფლიო საყდარი, მასზე დაკისრებული კანონიკური ვალდებულებებიდან გამომდინარე, გასაჭირში მყოფ წმინდა მართლმადიდებელ ეკლესიებისათვის მოქმედებს შესაბამისად... ჩვენი საყდრიდან კიევის სამიტროპოლიტოსა და მასზე დაქვემდებარებული ლიეტუას და პოლონეთის ეკლესიების თავდაპირველი მოწყვეტა და მოსკოვის წმინდა ეკლესიაზე დაქვემდებარება არასდროს ყოფილა კანონიკურ დადგენილებებთან თანხმობაში, არასდროს იქნა დაცული შეთანხმება კიევის სამიტროპოლიტოს სრული საეკლესიო დამოუკიდებლობის შესახებ, რომელიც (კიევის მიტროპოლიტი) ატარებდა მსოფლიო საყდრის ეგზარქოსის ტიტულს, ამის გამო ჩვენი უბრალოება ყოვლადსამღვდელო მიტროპოლიტებთან ერთად, სულიწმინდისმიერ ძმებთან და თანამწირველებთან ერთად ვიღებთ გადაწყვეტილებას, დავთანხმდეთ პოლონეთში არსებულ წმინდა მართლმადიდებელი ეკლესიის თხოვნას ავტოკეფალური და დამოუკიდებელი ორგანიზების შესახებ[10]“.
როგორც ვიხილეთ, მსოფლიო საპატრიარქო კი არ გადასცემდა კიევის სამიტროპოლიტოს მოსკოვის ეკლესიას, არამედ იკონომიის დაშვებით მოსკოველს აძლევდა უფლებას მოეხდინა ხელდასხმა, მის არჩევაში ჩარევის უფლებაც კი არ ჰქონდა, რადგან ამას ყოველთვის მსოფლიო საყდარი ამტკიცებდა. დადგინდა კონკრეტული პირობები, რომლებიც მოსკოვმა არასდროს დაიცვა, შესაბამისად დოკუმენტი ავტომატურად კარგავს ძალას. ეს იყო პერიოდი როდესაც მსოფლიო საპატრიარქოსაც არ გააჩნდა ისეთი რესურსი, რითიც შეაჩერებდა მოსკოვის საპატრიარქოს საეკლესიო ოკუპაციას, რადგან როგორც უკვე აღვნიშნეთ ამას რუსეთის მთვრობის პოლიტიკური მხარდაჭერა უწყობდა ხელს.
ისტორიული წყაროების შესწავლისას გამოგვაქვს დასკვნა, რომ მსოფლიო საყდარს კიევის სამიტროპოლიტო არასდროს გადაუცია რუსეთის ეკლესიისთვის, ხოლო მოსკოვის ეკლესიის საეკლესიო იურისდიცქია განისაზღვრა მსოფლიო საპატრიარქოს დადგენილებით, როდესაც მოსკოვის სამიტროპოლიტო საპატრიარქო რანგში ამაღლდა 1589 წელს, სადაც გარკვევით ვკითხულობთ, რომ საეკლესიო იურისდიქცია გავრცელდებოდა, მხოლოდ ჩრდილოეთის ტერიტორებზე, მოსკოვის სამეფოს საზღვრებში ანუ მხოლოდ რუსეთში და არა უკრაინისა და ბელორუსიის ტერიტორიებზე. ტიტულად კი განესაზღვრა: „პატრიარქი მოსკოვისა და სრულიად რუსეთისა და ჩრდილოეთ ტერიტორიებისა[11]“. ჩრდილოეთის ტერიტორიებში კი რა თქმა უნდა არ შედიოდა არც უკრაინა, არც ბელორუსია და არც ლიეტუა. კიევის სამიტროპოლიტო კანონიკურად და ისტორიულად დაარსების დღიდან 2019 წლამდე უცვლელად წარმოადგენდა მსოფლიო საყდრის კანონიკურ ეპარქიას, რომელზეც მოსკოვის საეკლესიო ოკუპაციის გამო დროებითი კონტროლი ჰქონდა დაკარგული. მიუხედავად 1654 წლის პოლიტიკური ოკუპაციისა, ეკლესია მაინც ინარჩუნებდა მსოფლიო საპატრიარქოზე დამოკიდებულებას, მაგრამ მოსკოვი თავგამოდმებით იბრძოდა რათა ჩამოეშორებინა კიევი დედა ეკლესიისგან, მაგრამ ეს შეუძლებელი გახდა სანამ 1686 წელს კონრეტული დოკუმენტი არ გამოიცა, მრავალი მუქარისა და ზეწოლის შემდეგ. 1686 წლის სინოდურ და საპატრიარქო ბრძანებაში ვკითხულობთ, რომ ითხოვენ მოსკოვის პატრიარქს მიეცეს კიევის მიტროპოლიტის ხელდასხმის უფლება: „კიევის ეპარქია არის კონსტანტინოპოლის უწმინდეს, უმაღლეს და მსოფლიო საყდარზე დაქვემდებარებული...[12]“, ხოლო მსოფლიო პატრიარქი წერილში წერს, რომ ამ უფლების მიცემა იკონომიის დაშვებით ხდება - „Διδόντως οἰκονομικῶς ἐκείνω τὴν τοιαύτην ἄδειαν“. აქედან გამომდინარე, რადგანაც ეს დოკუმენტი იყო ცალმხრივი და არა ორმხრივი შეთანხმება, შესაბამისად მსოფლიო საპატრიარქოს სრული უფლება ჰქონდა ამ უფლების გაუქმებისა, რადგან ის ისედაც დროებითი ხასიათის უფლებას წარმოადგენდა, რომელიც ნებისმიერ დროს შეიძლებოდა გაუქმებულიყო, შესაბამისად კიევის სამიტროპოლიტო კანონიკურად არასოდეს გადაცემულა მოსკოვის პატრიარქის საყდრის დაქვემდებარებაში.
1686 წლის სინოდური და საპატრიარქო აქტი
Ἶσον ἀπαράλλακτον τοῦ πατριαρχικοῦ, καὶ συνοδικοῦ γράμματος τοῦ δοθέντος τῷ μακαριωτάτῳ πατριάρχῃ Μοσχοβίας ἐκδόσεως φημὶ γράμματος, ἐπὶ τῷ εἶναι τὴν μητρόπολιν Κιόβου ὑποκειμένην τῷ πατριαρχικῷ αὐτοῦ θρόνῳ, καὶ χειροτονεῖσθαι τὸν ψηφισθησόμενον Κιόβου ὑπ’ αὐτοῦ.
+ Πάντα φησὶν ὁ ἀποστολικὸς λόγος πρὸς οἰκοδομὴν γινέσθω, εἴτε γὰρ πραττόντων ἡμῶν, εἴτε καὶ λεγόντων, ὁ σκοπὸς ἡμῶν δέον ἐνεργεῖσθαι πρὸς καταρτισμὸν τοῦ πλησίον, καὶ διευθύνεσθαι πρὸς ὠφέλειαν τῶν ἀδελφῶν. πάντας γὰρ ὁ θεῖος ἀπόστολος, καὶ ἀδελφοὺς καλεῖν οὐ παύεται, καὶ τῆς διορθώσεως αὐτῶν ἐπιμελούμενος οὐκ ἀναβάλλεται, εἰσηγούμενος τὰ πρὸς σωτηρίαν συντείνοντα, καὶ ὑπομιμνήσκων ἕκαστον, μὴ ἀμελεῖν τῆς οἰκίας ἐπαγγελίας, ἀλλ’ ἀγρύπνοις ὄμμασι, καὶ άτενέσι νοὸς ὁρμήμασιν ἐμβάλλειν ἑκάστῳ τὴν προσηνῆ θεραπείαν, καὶ οὕτω μέχρι τοῦ νῦν οἱ τῆς ἐπαγγελίας ταύτης διάδοχοι ἀποστολικῶς διῆγον, ὧν τὴν διαδοχὴν καὶ τῆς ἡμῶν μετριότητος κρίμασι τοῦ τὰ πάντα, ὡς αὐτῷ ἔδοξε, διευθετοῦντος παντοδυνάμου Θεοῦ, διαδεξαμένης, καὶ συνοδικῶς προκαθημένης συνεδριαζούσης αὐτῇ, καὶ ἱερωτάτων συναδελφῶν ἀρχιερέων γράμματα σεβάσμια ἐνεφανίσθησαν τῶν γαληνοτάτων, ὀρθοδοξοτάτων, καὶ θεοστέπτων βασιλέων, καὶ μεγάλων κνέζηδων Μοσχοβίας κυρίων κυρίων ἀδελφῶν Ἰωάννου Ἀλεξιοβίτζη, καὶ Πέτρου Ἀλεξιοβίτζη, καὶ αὐτοκρατόρων πάσης μεγάλης , καὶ μικρᾶς καὶ λευκῆς Ῥωσίας, πολλῶν τε αὐθεντειῶν, καὶ γαιῶν ἀνατολικῶν, δυτικῶν, καὶ βορείων πατρικῶν, καὶ προπατορικῶν κληρονόμων, καὶ ἐξουσιαστῶν, περιποθήτων κατὰ Κύριον, καὶ ἐκ σπλάγχνων ἀγαπητῶν υἱῶν αὐτῆς, καὶ τοῦ μακαριωτάτου πατριάρχου Μοσχοβίας, καὶ πάσης Ῥωσίας κὺρ Ἰωακείμ, ἐν ἀγίῳ πνεύματι ἀγαπητοῦ ἀδελφοῦ αὐτῆς καὶ συλλειτουργοῦ τού τε εὐσεβεστάτου, καὶ περιφανεστάτου ὑπηκόου τῶν εἰρημένων κρατίστων μεγάλων βασιλέων τοῦ Ζαμποροβιανοῦ στρατεύματος ἑκατέρων τῶν μερῶν Βορυσθένους χατμάνου κυρίου Ἰωάννου Σαμουηλοβίτζου ἐν Κυρίῳ υἱοῦ αὐτῆς ἀγαπητοῦ διαλαμβάνοντα, ὅτι ἡ τοῦ Κιόβου ἐπαρχία διὰ τὸ εἶναι ὑποκειμένη ὑπὸ τὸν ὑψηλότατον, καὶ ἁγιώτατον οἰκουμενικὸν θρόνον τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὴν τοῦ ἀρχιερέως αὐτῆς χειροτονίαν, ὡς ἀείποτε περὶ [γρ. παρὰ] τούτου ἐλάμβανε κατὰ τὴν τῶν ἱερῶν νόμων διακέλευσιν, πρὸ χρόνων δὲ οὐκ ὀλίγων τῆς μητροπόλεως ταύτης χηρευσάσης, καὶ παραδραμόντος καιροῦ, καὶ μὴ χειροτονηθέντος γνησίου ἀρχιερέως ἐν αὐτῇ ὡς μεταξὺ τῶν δύο μεγίστων βασιλειῶν μάχαι τινὲς παρεμπεσοῦσαι, καιροῦ δραξάμενος, καὶ εὐκαιρείας ἐντυχὼν ὁ ἐχθρὸς τῆς ὀρθῆς, καὶ ἀληθοῦς, καὶ ἁγίας, καὶ ἀμωμήτου πίστεως τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν ζιζάνια, καὶ ἀκάνθας ἐγκατέσπειρε μεταξὺ τοῦ σίτου, ἤτοι τῆς ὀρθοδοξίας, καὶ κινδυνεύει ταύτην ὑποχείριον ἕξειν τοῖς ἀλλοτρίοις, καὶ ἐναντίοις φρονήμασι, καὶ διὰ τοῦτο ἐζήτουν μετὰ μεγάλης εὐλαβείας, καὶ ὅ,τι πλείστης παρακλήσεως δοθῆναι ἄδειαν τῷ μακαριωτάτῳ πατριάρχῃ Μοσχοβίας χειροτονεῖν μητροπολίτην Κιόβου, ἡνίκα ἐμμένει ὑστερουμένη γνησίου ἀρχιερέως ἡ μητρόπολις αὕτη, ἢ δι’ εὐλόγους αἰτίας καθαιρεθῇ ὁ ἀρχιερατεύων, ὅντινα ἂν ἐκλέξωσιν οἱ ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ταύτῃ ὑποκείμενοι ἐπίσκοποι, ἀρχιμανδρῖται, καθηγούμενοι τῶν ἱερῶν μοναστηρίων, καὶ οἱ λοιποί, ὡς εἴθισται, διὰ τὸ μὴ μένειν τοῦ λοιποῦ ἀπροστάτευτον τὴν παροικίαν ταύτην, ὡς δυσκόλως καὶ πάνυ δυσχερῶς ἀποτελουμένης ἐντεῦθεν τῆς τοιαύτης ὑποθέσεως, ὡς πᾶσι κατάδηλον ὄν, καὶ σπειρούσης ἐς αὔθις ζιζάνια, ἤ τοι αἱρέσεις, καὶ σχισματικὰς δόξας ὁ ἐχθρὸς τῆς ἀληθείας διάβολος, ὅπερ καὶ ἡ μεγίστη, καὶ κραταιὰ βασιλεία καὶ κυριεύουσα ἡμῶν ἐπρόσταξεν ὡς παρακληθεῖσα ὑπὸ τῆς γαληνοτάτης, καὶ χριστιανικωτάτης ταύτης βασιλείας, δηλαδή μηδὲν ἔμποδον ποιῆσαι εἰς τὴν ὑπόθεσιν ταύτην. Ὅθεν ἡ μετριότης ἡμῶν ἅτε τῆς περιωπῆς τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου ἐντετυχηκυῖα καὶ ὅση δύναμις φροντίζειν τῶν φροντίδος δεομένων ἐγνωκυῖα, ὡς λόγον ὑφέξουσα περὶ πάντων τῶν θεόθεν αὐτῇ ἐμπεπιστευμένων, τὴν αἴτησιν ταύτην ὡς ἀσμένως ἐδέχθη, εὔλογόν τε οὖσαν, καὶ δικαίαν, κατασφαλίσαι ἐγγράφως ἔκρινεν ἄξιον. Καὶ δὴ γράφουσα μετὰ τῆς περὶ αὐτὴν ἱερᾶς τῶν ἀρχιερέων συνόδου, καὶ ὑπερτίμων τῶν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητῶν αὐτῆς ἀδελφῶν καὶ συλλειτουργῶν ἀποφαίνεται, ἵνα ἡ ἁγιωτάτη ἐπαρχία Κιόβου εἴη ὑποκειμένη ὑπὸ τοῦ ἁγιωτάτου πατριαρχικοῦ θρόνου τῆς Μεγάλης, καὶ θεοσώστου πόλεως Μοσχοβίας, χειροτονεῖσθαι δηλαδὴ μητροπολίτην Κιόβου ἐν αὐτῇ ἠνίκα παρεμπέσῃ χρεία παρὰ τοῦ μακαριωτάτου Μοσχοβίας, ὅντινα ἂν ἐκλέξωσιν οἱ ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ταύτῃ ὑποκείμενοι θεοφιλέστατοι ἐπίσκοποι, αἰδεσιμώτατοι ἀρχιμανδρῖται, ὁσιώτατοι καθηγούμενοι τῶν ἱερῶν, καὶ σεβασμίων μοναστηρίων, ὁσιώτατοι ἱερομόναχοι, εὐλαβέστατοι ἱερεῖς, ὅσιοι μοναχοί, καὶ ἄρχοντες, καὶ λοιποί, προτροπῇ, καὶ ἀδείᾳ τοῦ ἐκεῖσε περιφανεστάτου μεγάλου χατμάνου, ὡς συνήθεια τῷ τόπῳ ἐπεκράτησε καὶ λαμβάνειν παρ’ ἐκείνου τὴν ἐν μεμβράναις λεγομένην πρᾶξιν, καὶ γινώσκειν ἐκεῖνον γέροντα, καὶ προεστῶτα αὐτοῦ ὡς παρ’ ἐκείνου χειροτονουμένη, καὶ οὐχὶ ὑπὸ τοῦ οἰκουμενικοῦ, ὡς ἀνωτέρω εἴρηται, διά τε τὸ τοῦ τόπου ὑπερβάλλον διάστημα, καὶ διὰ τὰς συνεχῶς συμβαινούσας ἀναμεταξὺ τῶν δύο βασιλειῶν μάχας, καὶ τρόπῳ συγκαταβατικῷ χρωμένου κατὰ τὴν αὐτοῦ προπάλαιον συνήθειαν, καὶ διδόντως οἰκονομικῶς ἐκείνῳ τὴν τοιαύτην ἄδειαν. Ἡνίκα δὲ ἐκτελῶν εἴη ὁ μητροπολίτης οὗτος Κιόβου ἐν τῇ παροικίᾳ ταύτῃ τὴν θείαν, καὶ ἱερὰν, καὶ ἀναίμακτον θυσίαν μνημονεύῃ ἐν πρώτοις τοῦ σεβασμίου ὀνόματος τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου ὡς ὄντος πηγή, καὶ ἀρχή, καὶ ὑπερκειμένου πάντων τῶν πανταχοῦ παροικιῶν τε, καὶ ἐπαρχιῶν, ἔπειτα τοῦ πατριάρχου Μοσχοβίας ὡς γέροντος αὐτοῦ μηδενὸς κατὰ τοῦτο ἐναντιουμένου, ἢ ἀντιλέγοντος τὸ παράπαν ὡς εὐλόγως, καὶ δικαίως γεγονός. Ὁ δὲ παρὰ τὰ γεγραμμένα διανοηθείς, ἢ ἄλλως πως βουληθεὶς ἀπείθειαν, ἢ ἐναντιότητα ἐνδείξασθαι τῇ τοῦ Κυρίου διαταγῇ ἀντιστήσεται, καὶ παρ’ ἐκείνου τὰς ἀντιμοισθίας ἕξει ὡς καταφρονητὴς τῶν πατριαρχῶν ὄντων εἰκόνων τοῦ Θεοῦ ἐμψύχων τε, καὶ ζωσῶν.
Διὸ καὶ εἰς δήλωσιν καὶ βεβαίωσιν τῆς ὑποθέσεως ταύτης ἐγράφη τὸ παρὸν συνοδικὸν ἐκδόσεως γράμμα ἐν τῷ ἱερῷ τῆς καθ’ ἡμᾶς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας κώδικι καὶ καταγραφὲν ἐνεχειρίσθη τῷ μακαριωτάτῳ πατριάρχῃ Μοσχοβίας κὺρ Ἰωακεὶμ ἐν ἔτει σωτηρίῳ ,αχπςῳ ἐν μηνὶ Ἰουνίῳ, ἰνδικτιῶνος Θης.
_______________________________
[1]https://www.ec-patr.org/list/index.php?lang=gr&id=236. [2] მეორე მსოფლიო საეკლესიო კრების მესამე კანონი ადგენს: „კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსებს მიენიჭოთ რომის ეპისკოპოსის თანაბარი პატივის უპირატესობა...“. სარდიკის კრების (343) კანონები საუბრობენ რომის ეკლესიის უფლებებზე, როგორიც არის მაგალითად მეხუთე კანონი, რომელიც აპელაციის ინსტიტუტზე საუბრობს. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ კრებამ უკვე არსებული უფლება დაამტკიცა და რომის ეპისკოპოსს განსაკუთრებული უფლება მიანიჭა რაც სხვა ეკლესიებს არ გააჩნდა, ხოლო 381 წელს მეორე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ კონსტანტინოპოლის საყდარი რომთან გაათანაბრა, ანუ 451 წელს მსოფლიო საპატრიარქოზე მინიჭებული აპელაციის უფლება, სინამდვილეში 381 წელს ებოძა, ხოლო მეოთხე მსოფლიო კრებამ უკვე არსებული კანონი უბრალოდ განმარტა და დააკონკრეტა. [3] გრიგოლის შემდეგ კიევის მიტროპოლიტად გამორჩეულ იქნნენ: მისაილი (1475-1480), სპირიდონი, რომელიც ვერ ავიდა ტახტზე, სიმეონი (1480- 1488), იონა (1488-1494), მაკარი (1494-1497), იოსებ პირველი ბოლგარინოვიჩი (1497-1501), იონა მეორე (1503-1507), იოსებ მეორე სოლტანი (1507-1522), იოსებ მესამე (1522-1534), მაკარი მეორე (1534-1555), სილვესტრ ბეკლევიჩი (1556-1567), იონა მესამე პროტასევიჩი (1568-1576), ილია (1576-1579), ონისიფორ დევოჩკა (1579-1589), მიქაელ როგოზი (1589-1596) და სხვანი - Φειδάς Β., Εκκλησιαστική Ιστορία της Ρωσίας, Εκ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, გვ. 281. [4]https://www.ecpatr.org/deltiotypou/ukraine/final%20oukraniko1.pdffbclid=IwAR25Y04ENhXrQR8RQyBBgXU3CdzN8TDUKJzdG3sSFg7mtVz2aH7xgmebxd8 [5] Φειδάς Β., Εκκλησιαστική Ιστορία της Ρωσίας, Εκ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, გვ. 251. [6] https://orthodoxia.info/news/ιστορικη-επιστολη-όταν-ο-ιεροσολύμων/. [7]https://www.ecpatr.org/deltiotypou/ukraine/final%20oukraniko1.pdf?fbclid=IwAR25Y04ENhXrQR8RQyBBgXU3CdzN8TDUKJzdG3sSFg7mtVz2aH7xgmebxd8. [8] „პირველად მოიხსენე, უფალო, ყოვლადუწმინდესი მსოფლიო პატრიარქი და მთავარეპისკოპოსი ჩვენი (სახელი), რომელი მოჰმადლე წმიდასა შენსა ეკლესიასა, მშვიდობით, ცოცხლებით, პატიოსნად, სიმრთელით, დღეგრძელობით, მართლმკვეთელობით სიტყვისა შენისა ჭეშმარიტებისათა“. [9]https://www.ecpatr.org/docdisplay.php?lang=gr&id=2627&tla=gr&fbclid=IwAR0soUiRXdTE1yzcIwqPs3dG2YXm35KtFXGm48bVzNAvnloaCEHx6KzfvC8 – „Ὁ ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητός καί περιπόθητος ἀδελφός καί συλλειτουργός τῆς ἡμῶν μετριότητος (=πατριάρχης Μόσχας) ἔχῃ ἐπ’ ἀδείας χειροτονεῖν Κιέβου Μητροπολίτην κατά την ἐκκλησιαστικήν διατύπωσιν,... ἑνός μόνου φυλαττομένου, δηλαδή ἡνίκα ὁ Μητροπολίτης Κιέβου ἱερουργῶν εἴη τήν ἀναίμακτον θείαν μυσταγωγίαν ἐν τῇ παροικίᾳ ταύτῃ, μνημονεύοι ἐν πρώτοις τοῦ σεβασμίου ὀνόματος τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, ὡς ὄντος πηγή καί ἀρχή, ὑπερκειμένου πάντων τῶν πανταχοῦ παροικιῶν τε καί ἐπαρχιῶν, ἔπειτα τοῦ Πατριάρχου Μοσκοβίας...“. [10] Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., Οι Θεσμοί του αυτοκεφάλου και αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Εκ. Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014, გვ. 194. [11]https://www.ecpatr.org/docdisplay.php?lang=gr&id=2627&tla=gr&fbclid=IwAR0soUiRXdTE1yzcIwqPs3dG2YXm35KtFXGm48bVzNAvnloaCEHx6KzfvC8. [12]https://www.ecpatr.org/deltiotypou/ukraine/final%20oukraniko1.pdf?fbclid=IwAR25Y04ENhXrQR8RQyBBgXU3CdzN8TDUKJzdG3sSFg7mtVz2aH7xgmebxd8.
_________________________________
გამოყენებული ლიტერატურა
- Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., Οι Θεσμοί του αυτοκεφάλου και αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Εκ. Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014.
- Φειδάς Β., Εκκλησιαστική Ιστορία της Ρωσίας, Εκ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005.
ინტერნეტ რესურსები: