წმინდა ეფრემ კატუნაკელი და კანონიკური ეკლესიის მიერ სქიზმაში ხელდასხმულების სასულიერო ხარისხის აღიარება
სქიზმიდან წმინდანთა დასამდე
ავტორი: ნიკოლოზ გურგენიძე
უკრაინის საეკლესიო საკითხი ერთ-ერთი ძირითდი მიზეზი გახდა საეკლესიო წრეებში პიროვნებათა რეალური სახეებისა და მიზნების გამოჩენისა, რამაც ბევრ საკითხს ნათელი მოჰფინა. ასევე ეს იყო დასაბამი ახალი საეკლესიო დაპირისპირებისა, რასაც სხვადასხვა თეოლოგიური ნაშრომების წერა მოჰყვა, სადაც ვიხილეთ სხვადასხვა არგუმენტები, ზოგი მხარს უჭერდა სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ ეკლესიაში მიღებას, ზოგი კი გმობდა. პირადად ჩვენც შევადგინეთ მცირე სტატია სახელწოდებით: „სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ ეკლესიაში მიღების წესი“, სადაც წმინდა კანონებზე, კანონიკურ დადგენილებებსა და საეკლესიო ისტორიაზე დაყრდნობით ჩამოვაყალიბეთ, რომ მსგავსი შემთხვევები მრავლად გვხვდება ეკლესიის ცხოვრებაში და ეკლესიას აქვს უფლება განკვეთილები, ანათემირებულები და სქიზმაში ხელდასხმულები მათივე ხარისხში დააბრუნოს, ან იმ შემთხვევაში თუ სქიზმაში ხელდასხმულია, მაშინ აღიაროს. მრავალ სტატიასა თუ საუბრებში მკვეთრად გამოიკვეთა მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების, უფრო კონკრეტულად კანონიკური სამართლისა და ეკლესიის ისტორიის უცოდინრობა, რამაც ადამიანთა ნაწილი დიდ შეცდომაში შეიყვანა. მსოფლიო საპატრიარქომ, როგორც მართლმადიდებელ ეკლესიაში პირველი საყდარი, რომელსაც გააჩნია გარკვეული საპასუხისმგებლო მოვალეობები ეკლესიაში, განსაკუთრებით ადგილობრივ მართლმადიდებელ ეკლესიათა ერთობის შენარჩუნება, კიდევ ერთხელ იმოქმედა მილიონობით ადამიანის სულების სასიკეთოდ და რა თქმა უნდა ყოველი სულიერისათვის მზადყოფნა გამოიჩინა საკუთარი თავი შეეწირა, როდესაც ავტოკეფალური სისტემა უბოძა უკრაინელებს და ამით მისი სხეულის კიდევ ერთი ნაწილი მოიკვეთა, როგორც ეს ძველადაც ხდებოდა, როდესაც მის ეპარქიებს ავტოკეფალიები გადასცა. ასე მსოფლიო პატრიარქმა, როგორც მწყემსმთავართა შორის პირველმა და უმაღლესი უფლებების მქონე პატრიარქმა, მიიღო უკრაინელი ყოფილი სქიზმატებისგან თხოვნა აპელაციის შესახებ, სადაც ისინი ითხოვდნენ კანონიკური ეკლესიის ფარგლებში აღდგენას და გაერთიანებას. წმინდა კათოლიკე და მართლმადიდებელი ეკლესია იკონომიის დაშვებით მოქმედებდა და ასეთ შემთხვევებს დიდი ყურადღებით უდგებოდა, რათა ერთი სულიც კი არ დაეკარგა, ასე ახალი რომის ეკლესიამაც სინოდური განჩინებით ყველა სქიზმაში ხელდასხმულები და განკვეთილები აღადგინა და ეკლესიაში მათივე ხარისხით მიიღო, რათა, „ეს დადგენილება იყოს მათთვის, ვისაც სურვილი ექნება, კათოლიკე ეკლესიას დაუბრუნდეს, და რომ არავითარი დაბრკოლება არ აღუდგეს წინ[1]“. ეკლესია, როგორც ცოცხალი ორგანიზმი მიისწრაფვოდა და თავს არ ზოგავს მორწმუნეთა ერთობისათვის, არა მხოლოდ კანონიკური ეკლესიის წევრების ერთობისათვის, არამედ ასევე თავდაუზოგავად ცდილობს ისინი ვინც ეკლესიის გარეთ არიან, შემოიერთოს და დააბრუნოს უკან საიდანაც ოდესღაც გარკვეული მიზეზების გამო წავიდნენ. „საჭიროა, მივისწრაფვოდეთ საზოგადო ერთობისაკენ იმ ადგილებში სადაც ისინი ცხოვრობენ (სქიზმატები)“, ბრძანებს კართაგენის 68-ე კანონი. ჩვენი უფალი იესო ქრისტეს ლოცვა იყო „რათა ყოველნი ერთ იყვნენ“, ამის გამო წმინდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია ყოველ მსახურებაზე დაუსრულებლად ლოცულობს „ყოველთა ერთობისათვის“. მსოფლიო და სამოციქულო საყდრის გადაწყვეტილება სქიზმაში ხელდასხმულების აღდგენის და მიღების შესახებ, წარმოადგენს სუფთად სამოძღვრო აქტს, რომელიც ისტორიულად არა ერთ გზის მომხდარა „და ეს აშკარად სასარგებლოა ძმათა სულებისათვის[2]“. ამის მიუხედავად, მაინც დიდი გაუგებრობა გამოიწვია ზოგიერთ საეკლესიო წრეებში, როდესაც მსოფლიო საპატრიარქომ ასეთი გადაწყვეტილება მიიღო. ეკლესიის ისტორიაში უამრავ მაგალითს ვხვდებით სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ საზღვრებში მიღების შესახებ, მაგრამ გარკვეულ მართლადიდებელ სასულიერო თუ საერო პირმა აშკარად აჩვენა კანონიკური ტრადიციისა და საეკლესიო ისტორიის უცოდინრობა და მსოფლიო საპატრიარქოს ბრალი წმინდა კანონების დარღვევაში დასდეს. ასევე მსგავსი პოზიცია დაიკავეს, სადაც აღნიშნავდნენ, რომ დაუშვებელია სქიზმაში ხელდასხმულების საეკლესიო ხარისხების აღიარება, რადგან მათ მადლი არ აქვთ. მაგრამ ეკლესიას ასეთი ტრაგიკული მდგომარეობის შემხედვარე, აუცილებელი იყო მოქმედება დაეწყო, ამის გამო ადამიანთა ცხონებისათვის იყენებს საეკლესიო იკონომიას და თვით სქიზმაში ხელდასხმულების ხარისხებსაც აღიარებს[3]. ფოტიოს დიდის ათ კითხვა-პასუხში ვკითხულობთ - როდესაც ეპისკოპოსი განიკვეთა, მომხდარა თუ არა მისი კვლავ აღდგენა წმინდა კანონების მიხედვით, ის გვპასუხობს: „სხვადასხვა კრებებისა და პიროვნებების მიერ მრავალგზის მომხდარა[4]“.
რამდენად გასაკვირიც არ უნდა იყოს ეს საკითხი შეგვიძლია დავუკავშიროთ წმინდა ეფრემ კატუნაკელს, რომელიც წარმოადგენს ათონური ტრადიციისა და ისტორიის ერთ-ერთ დიდ წარმომადგენელს, რომელიც ცნობილია მთელ მართლმადიდებელ სამყაროში[5]. ჩვენთვის უცნობია, მას უსაუბრია თუ არა როდესმე ამ საკითხზე მაგრამ, უშუალოდ თვითონ გახდა სქიზმაში ხელდასხმულის კანონიკურ ეკლესიაში ხელახალი ხელდასხმის გარეშე მიღების მაგალითი. მისი ცხოვრების შესწავლისას ვხედავთ, რომ გარკვეული პერიოდი მის წინამძღვათან, მღვდელმონაზონ ნიკიფორესთან მორჩილების გამო მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონიკურ სხეულიდან გამოყოფილი იყო და მსოფლიო საპატრიარქოსთან ევქარისტიული ერთობაც გაწყვეტილი ჰქონდა, მაგრამ ამის გარდა მის ხელდასხმის კანონიკურობის საკითხშიც იყო ერთი დიდი პრობლემა, რომელზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ.
მამა ეფრემი 1912 წელს თივას მუნიციპალიტეტის ერთ სოფელ ამბელოხორში დაიბადა. ბავშობიდან ქრისტიანული რწმენით ცხოვრობდა და გამოირჩეოდა მოკრძალებითა და სათნოებით. როდესაც მონაზვნობის სურვილი გაუჩნდა, ეს მის დედას გაუზიარა. გერონდა იოსებ ვატოპედელი გვაწვდის ცნობას, რომ მამა ეფრემის დედას სიზმარში გამოეცხადა ერთი მოხუცი, რომელიც წმინდა ეფრემ ასურელი იყო და უთხრა: „ის, რაც შენმა შვილმა გადაწყვიტა, ღმერთის ნებაა და ამას მიაღწევს[6]“. 1933 წლის 14 სექტემბერს იწყება წმინდა ეფრემ კატუნაკელის ათონური მოღვაწეობა. 1935 წლიდან ისიქასტირიონის (სადაყუდებულო) ახალ წინამძღვართან, მღვდელმონაზონ ნიკიფორესთან რჩება, რომელიც მაშინ ათონის მთის რადიკალურ ბერების კლასს მიეკუთვნეობდა, რომელთაც გაწყვეტილი ჰქონდათ მსოფლიო საპატრიარქოსთან კავშირი[7]. 1935 წელს მამა ეფრემ კატუნაკელი დიდ სქემაში იქნა აღკვეცილი და სახელად ეფრემი ეწოდა. მაშინ ის თავმდაბლობითა და მორჩილებით ცხოვრობდა, რის გამოც წინამძღვარი, მამა ნიკიფორე, რომელიც ასაკით დიდი იყო, გადაწყვიტა მისი ხელდასხმა, რათა ჰყოლოდა დამხმარე მსახურებების ჩატარებაში. როგორც უკვე ავღნიშნეთ, მღვდელმონაზონი ნიკიფორე ათონის მთის რადიკალურ სქიზმატ მონაზვნების ჯგუფს მიეკუთვნებოდა, რომელთაც კანონიკურ ეკლესიათან კავშირი გაწყვეტილი ჰქონდათ, ამის გამო მან მამა ეფრემის ხელდასხმა არა მართლმადიდებელი ეკლესის კანონიკური ეპისკოპოსისგან ითხოვა, არამედ სქიზმატისგან. 1936 წელს ის მამა ეფრემთან ერთად თივას ეწვია, რათა კიკლადის ეპისკოპოს გერმანე ვარიკოპულოსს მისი ხელდასხმა აღესრულებინა[8], რომელიც საბერძნეთის ეკლესიის მიერ განკვეთილი იყო. ხელდასხმის შემდეგ გერონდა ეფრემი რადიკალ წინამძღვართან მორჩილების გამო, მის გარდაცვალებამდე არ იხსენიებდა მის კანონიკურ ეპისკოპოსს, მსოფლიო პატრიარქს. გერონდა იოსებ ვატოპედელი საეკლესიო კალენდრის საკითზე საუბრისას, რის მიხედვითაც მტკიცდება, რომ ეფრემ კატუნაკელი „სქიზმაში“ იყო, აღნიშნავდა: „კატუნაკია იყო რადიკალთა ერთ-ერთი ცენტრი. მამა ეფრემის რადიკალების ჯგუფს მიეკუთვნებოდა... როგორც ყოველთვის, უცოდინრობის გამო ყველა სკანდალის საწყისი სწორედ ფანატიზმიდან და არეულობიდან მომდინარეობს და ეს იქამდე გრძელდება, სანამ სხვადასხვა საკითხების შესახებ სწორი პოზიცია არ გამოჩნდება. ერთხელ, როდესაც მამა ეფრემი ლოცულობდა, უცაბედად ხმა შემოესმა, რომელიც მას მიმართავდა: „ფლორინელების პიროვნებაში მთელი ეკლესია დაგმე[9]“. ერთხელაც გერონდა იოსებ ისიხასტს შემოესმა ხმა: „ეკლესია კონსტანტინოპოლში, მსოფლიო საპატრიარქოში არის[10]“.
1924 წელს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მიიღო გადაწყვეტილება ძველი იულიანური კალენდარი შეეცვალა და ახალი შესწორებული კალენდარი შეეტანა. ეს ცვლილება ზოგისთვის დიდი დაპირისპირების მიზეზი გახდა, რაც ბოლო სქიზმაში გადაიზარდა. საბერძნეთის ეკლესიის შემთხვევაში სამი მიტროპოლიტი განსაკუთრებული აქტიურობით გამოირჩეოდნენ - დიმიტრიას მიტროპოლიტი გერმანე მავრომატისი, ყოფილი ფლორინის მიტროპოლიტი ქრიზოსომოს კავურიდისი და ზაკინთოს მიტროპოლიტი ქრიზოსტომოს დიმიტრიუ, რომელთაც 1935 წლის 31 მაისს/13 ივნისს ჩამოაყალიბეს „სინოდი“ და საბერძნეთის ეკლესიის წმინდა სინოდს გაუგზავნეს წერილი, სადაც გმობდნენ ახალ კალენდარს და მმართველ კანონიკურ ეკლესიას, რომელიც ამავე წლის 26 მაისს სქიზმატურ ეკლესიად გამოაცხადეს, ხოლო მათ საეკლესიო ჯგუფს უწოდეს „მამათა საეკლესიო ეორტოლოგიონის მიმდევარ მართლმადიდებელ ქრისტიანთა ეკლესიის წმინდა სინოდი, რომელიც სახელმწიფოს მიერ არის აღიარებული[11]“.1935 წლის 31 მაისს მოწვეულ იქნა კანონიკური ეკლესიის რიგგარეშე წმინდა სინოდის სხდომა, სადაც ზემოაღნიშნული სამი სამიტროპოლიტო საყდარი დაქვრივებულად გამოაცხადეს. მაშინ მიტროპოლიტებმა წმინდა სინოდისგან დაუკითხავად ანტიკანონიკური ხელდახმებით უპასუხეს, რის დროსაც ოთხი არქიმანდრიტი ეპისკოპოსად გამოირჩიეს და აკურთხეს, ამათგან იყვნენ: ა) გერმანე ვარიკოპოულოსი, როგორც კიკლადის ეპისკოპოსი, ხელდასხმა აღესრულა 1935 წლის 5 ივნისს, ბ) ქრისტეფორე ხაძისი, როგორც მეგადიდის ეპისკოპოსი, ხელდასხმა აღესრულა ამავე წლის 6 ივნისს, გ) მათე კარპათაკისი, როგორც ვრესთინის ეპისკოპოსი, ხელდასხმა აღესრულა ამავე წლის 7 ივნისს და დ) პოლიკარპე ლიოსისი, როგორც დიავლიის ეპისკოპოსი, ხელდასხმა აღესრულა ამავე წლის 7 ივნისს. ათენის მთავარეპისკოპოს ქრისტოდულოსის თანახმად ეკლესიამ მათი ხელდასხმები მადლმოსილად მიიჩნია, რადგან სამი მიტროპოლიტი ჯერ განკვეთილი არ იყო და ოფიციალურად პარასინაგოგს - კიდეშესაკრებლობას წარმოადგენდნენ, ვიდრე სქიზმას. ამის მიუხედავად, წმინდა სინოდმა ანტიკანონიკური ხელდახმების საკითხი მღვდელმთავართა პირველ საინსტაციო სინოდურ სასამართლოს გადასცა, რათა ანტიკანონიკური ხელდასხმების საკითხი განესაჯა. მაშინ სასამართლომ სამი მიტროპოლიტი ბრალდებულად სცნო, ბრალი კი კიდეშესაკრებულობასა და კანონიკური ეკლესიის დაგმობაში ედებოდათ. სინოდურმა სასამართლომ კი გადაწყვიტა: „სამივე მიტროპოლიტის და მათი მიმდევრების (და მათ მიერ ოთხი ხელდასხმული ეპისკოპოსის) სამღვდელმთავრო ხარისხიდან განკვეთა, მონაზონთა დასში დაყვანა და მონასტერში გამოკეტვა, რომელთაც სრულად ჩამოერთვათ ყოველგვარი სამღვდელმთვრო ტიტულები და სასულიერო ხარისხები[12]“. საეკლესიო სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ შემდეგი კანონები იქნა დარღვეული: ტრულის მსოფლიო საეკლესიო კრების 34-ე, ღანგრის მე-6-ე, ანტიოქიის მე-5-ე და ორგზის კრების მე-15-ე კანონები. ამ სასჯელის მიუხედავად მათ არ მიიღეს სასამართლოს განჩინება და გააგრძელეს ანტიკანონიკური მღვდელმოქმედება.
გერმანე ვარიკოპულოსმა განკვეთის შემდეგ (1935) (კიკლადას სქიზმატმა ეპისკოპოსმა) წმინდა ეფრემ კატუნაკელის ხელდასხმა 1936 წელს აღასრულა, რომელიც წინამძღვრის მორჩილების გამო მსახურებებზე არ იხსენიებდა კანონიკურ ეპისკოპოს - მსოფლიო პატრიარქს[13]და როგორც გერონდა იოსებ ვატოპედელი გვამცნობს: „მამა ეფრემი მუდამ ხედავდა საღმრთო მადლს წირვის დროს, როდესაც წმინდა ძღვენს, ქრისტეს სისხლსა და ხორცს აკურთხებდა. სანამ ის რადიკალებთან იყო, მის წინ რაღაც საფარს ხედავდა, რომელიც ხელს უშლიდა ნათლად დაენახა ღვთის მადლი, ხოლო როდესაც ცოცხალ (კანონიკურ) ეკლესიას დაუბრუნდა, ეს საფარი გაქრა და უკვე პირდაპირ ხედავდა საღმრთო მადლს[14]“. ერთხელ, როდესაც ლოცულობდა ხმა შემოესმა: „შენ (მსოფლიო) საპატრიარქოს ეკუთვნი და არა ფლორინის მიტროპოლიტს[15]“. ის შინაგანად განიცდიდა ამას და ამბობდა: „სულიერად მუდამ ეკლესიასთან ვიქნები, ხორციელად ცოტა ხნით რადიკალებთან, სანამ ჩემი გერონდა თვალებს დახუჭავს[16]“. მისმა მოთმინებამ 23 წელი გასტანა, 1975 წლამდე სანამ მამა ნიკიფორე არ გარდაიცვალა, რის შემდეგაც წმინდა ეფრემ კატუნაკელმა დაუყონებლივ დატოვა სქიზმატი რადიკალი მონაზვნები და კანონიკური ეკლესიის სხეულს შეუერთდა და ხელახალი ხელდასხმის გარეშე შეწყნარებულ იქნა მღვდელმონაზვნის ხარისხით.
გერონდა ეფრემის შემთხვევა ძალიან კარგ მაგალითად შეიძლება მივიჩნიოთ, რომელიც უშუალო კავშირშია სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ ეკლესიაში მიღებასთან დაკავშირებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ თვით ყოფილ სქიზმატსაც კი შეუძლია სინანულით დაუბრუნდეს კანონიკურ ეკლესიას და წმინდანადაც კი შეირაცხოს წმინდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის მიერ. „სუპერ-მართლმადიდებელი“ ათონელების მხრიდან სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ ეკლესიაში მიღების შესაძლებლობის უარყოფით, ისინი ასევე გმობენ და უარყოფენ წმინდა ეფრემ კატუნაკელის წმინდანობასაც, რომელსაც ცდილობენ მიბაძონ და მის სწავლებას დაეყდრნონ.
მღვდელმონაზონი ეფრემი კანონიკურ ეკლესიაში დაბრუნებით, მსოფლიო პატრიარქის მოხსენიებითა და მისი წმინდა ცხოვრებით ავტომატურად ღვთის მადლით იქნა აღიარებული მისი ხელდასხმა და მიღებული წმინდა მართლმადიდებელ ეკლესიაში, რის შემდეგაც 2020 წლის 9 მარტს მსოფლიო საყდარმა იგი წმინდანად შერაცხა.
______________________________________
[1] კართაგენის კრების 68-ე კანონი. [2] იგივე. [3] მრავალი სტატია თუ ნაშრომი იქნა დაწერილი ამ საკითხთან დაკავშირებით, სადაც ნათლად ვხედავთ მრავალ მაგალითს, როდესაც ეკლესია გაერთიანების შემდეგ აღიარებდა ყოფილ სქიზმატთა საიდუმლოებებს, წინააღმდეგ შემთხვევაში მეტად რთული ვითარება იქმნება, რადგან იმ შემთხვევაში თუ ეკლესია არ აღიარებს, მაშინ უკვე აუცილებელი ხდება სქიზმატების მიერ მილიონობით ადამიანი ხელახლა მონათლო, ხელახლა დასწერო ჯვარი, ხელახლა დაასხა ხელი და მრავალი პრობლემის წინაშე ვდგებით, ხოლო ეკლესია აღიარების შემთხვევაში თავიდან იცილებს მრავალ გაუგებრობასა და პრობლემას. იხილეთ პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრების მერვე კანონი, კართაგენის კრების 68-ე კანონი და ბიზანტიელ კანონისტების კომენტარები და კანონთა განმარტებები, ასევე იხილეთ სქიზმების ისტორია (იპოლიტეს, ნოვატიანელთა, მელეტიანელთა, კოლუთიანელთა, დონატისტების, აკაკიანელთა), სადაც ეკლესიამ იგივე მეთოდით მიიღო სქიზმაში ხელდასხმულები, განკვეთილები და ანათემირებულები, როგორც ეს მსოფლიო საპატრიარქომ გააკეთა. ასევე იხილეთ წმინდა ფოტიოს დიდის ათი კითხვა-პასუხი, უფრო კონკრეტულად მეოთხე და მეცხრე სადაც, მრავალ ასეთ მაგალითს გვაძლევს. აქედან ვასკვნით, რომ ეკლესია სოტეროლოგიური მიზეზით იყენებს საეკლესიო იკონომიას, რათა სქიზმატებს გაუადვილოს და დაეხმაროს კანონიკურ ეკლესიაში დაბრუნებაში. ასე მსოფლიო საპატრიარქოც, როგორც ჭეშმარიტი დედა ეკლესია, რომელიც მართლამდიდებელი ეკლესიის წმინდა კანონებზე და კანონიკურ ტრადიციაზე დაყრდნობით დაეხმარა უკრაინელებს „რათა ყოველნი ერთ იყვნენ“. [4] ΕΠΕ, Μέγας Φώτιος ΙΑ’, გვ. 578. [5] მსოფლიო პატრიარქმა ბოლო ვიზიტის დროს ათონის მთაზე გამოაცხადა, რომ ქრისტეს დიდი ეკლესია (მსოფლიო საპატრიარქო) ეფრემ კატუნაკელს წმინდანად შერაცხავდა. [6] Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Χαρισματούχος Υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), გამომც. Ι.Μ.Μ.Β., Καρυές 2018, გვ. 41-43. [7] 1924 წელს ეკლესიის ცხოვრებაში ახალი კალენდარი შემოდის, რამაც დიდი დაპირისპირებები გამოიწვია, ისე როგორც საბერძნეთში, ასევე ათონის მთაზე, ამიტომაც ათონელმა რადიკალმა ბერებმა კავშირი გაწყვიტეს მსოფლიო საპატრიარქოსთან. [8] Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, გამომც. Ι. Ησυχαστηρίου «Άγιος Εφραίμ», Άγιον Όρος 2000, გვ. 35. [9] ფლორინელები იყვნენ ყოფილი ფლორინის მიტროპოლიტ ქრიზოსტომოსის მიმდევრები, რომელიც გახლდათ ახალი კალენდრის მოწინააღმდეგე, სწორედ მან წამოიწყო კანონიკური ეკლესიის წინააღმდეგ ბრძოლა და საფუძველი დაუდო მრავალ წლია სქიზმას. [10] Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Χαρισματούχος Υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), გამომც. Ι.Μ.Μ.Β., Καρυές 2018, გვ. 41-43. [11]http://www.myriobiblos.gr/books/book1/kef5_per2_meros2.htm. [12] იგივე. [13] წმინდა კანონების თანახმად, კანონიკური ეპისკოპოსის მოხსენიების შემთხვევაში სასულიერო პირი განკვეთით ისჯება: ორგზის კრების მე-13-ე, მე-14-ე და მე-15-ე კანონები. [14] Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Χαρισματούχος Υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), გამომც. Ι.Μ.Μ.Β., Καρυές 2018, გვ. 41-43. [15] Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, გამომც. Ι. Ησυχαστηρίου «Άγιος Εφραίμ», Άγιον Όρος 2000, გვ. 55. [16] იგივე, გვ. 56.
____________________________
გამოყენებული ლიტერატურა
- Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, გამომც. Ι. Ησυχαστηρίου «Άγιος Εφραίμ», Άγιον Όρος 2000.
- Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Χαρισματούχος Υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), გამომც. Ι.Μ.Μ.Β., Καρυές 2018.
- ΕΠΕ, Μέγας Φώτιος ΙΑ΄.
ინტერნეტ რესურსი:
- http://www.myriobiblos.gr/books/book1/kef5_per2_meros2.htm.