მოხსენება წაკითხულია საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ჰუმანიტართა პირველ კონფერენციაზე. დაიბეჭდა ამავე კონფერენციის კრებულში - 08.05.2019
ავტორი: ალექსანდრე ბიძინაშვილი
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ისტორიის მიმართულების ბაკალავრიატის II კურსი სტუდენტი,
თბილისის სასულიერო სემინარიის II კურსის სტუდენტი
ორ ათასწლეულზე მეტი ხნის წინ, იესო ქრისტეს, მისი სწავლების გარშემო შემოკრებილი იყო მოწაფეთა მცირე ჯგუფი, რომელიც შეიძლება მოთავსდეს ერთ ოთახში, მეთევზეები, ქალები, ქრისტეს ნათესავები[1]. ასეთი მოკრძალებული გარეგნობის იყო ეკლესია დაბადებისას, თუმცა დროთა განმავლობაში მრავლად ემატებოდნენ მას „მეთერთმეტე ჟამის მუშაკნი,“ ეკლესია გამოდიოდა ისტორიის ასპარეზზე როგორც ინსტიტუცია და დღემდე რიგ ქვეყნებში მძლავრ სოციალურ აქტორად რჩება, მათ შორის საქართველოშიც. ამ პერიოდში, ეკლესიამ ადმინისტრაციული განვითარების ხანგრძლივი გზა განვლო. აღმოსავლეთის მართლმადიდებლური ეკლესიების ეკლექტურ ადმინისტრაციულ სისტემაში ყურადღებას იქცევს მოსაყდრის ინსტიტუტი, რომლის კვლევაც თანამედროვე ქართულ სამეცნიერო სივრცეში განსაკუთრებულად აქტუალურია, ვინაიდან, 2017 წლის 23 ნოემბერს, ქაშუეთის ტაძარში, სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა ამბიონიდან წაიკითხა საკუთარი ხელითვე დაწერილი ბრძანება, მიტროპოლიტ შიოს (მუჯირის) „კათოლიკოს-პატრიქრქის მოსაყდრედ“ დადგინების შესახებ, რამაც არაერთგვაროვანი შეფასება გამოიწვია ისტორიკოსების, თეოლოგების, პოლიტიკოსების, სინოდის წევრებისა და საზოგადოების მხრიდან, სწორედ ამიტომ, საქართველოს ეკლესიის სინოდის მომდევნო სხდომამ ზუსტად განსაზღვრა და ოქმში ასახა მიტროპოლიტ შიოს უფლება-მოვალეობები და უწოდა მას „საპატრიარქო ტახტის მოსაყდრე“. ამას გარდა, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, ქართულ საზოგადოებაში აქტიური მსჯელობა მიმდინარეობს ეკლესიის სტატუსის, მისი როლის, ასევე ეკლესიას და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობების შესახებ. აღსაღნიშნავია, რომ წინამდებარე სტატია, ქართულ სინამდვილეში, პირველი მცდელობაა მოსაყდრის ინსტიტუტის გამოკვლევისა და მისი მიზანია საკითხით დაინტერესებულ საზოგადოებას მიაწოდოს ინფორმაცია მოსაყდრის ინსტიტუტის შესახებ აღმოსავლეთის ბერძნულ და სლავურენოვან ეკლესიების ისტორიასა და ტრადიციაში; გამოიკვლიოს ამ ინსტიტუტის არსებობის ისტორიულ-პოლიტიკური წინაპირობები, სამართლებრივი საფუძვლები ქართულ საეკლესიო სივრცეში და შეადაროს ის ზოგად საეკლესიო პრაქტიკას; წყაროებზე დაყრდნობით დაადგინოს რა სახით და როდიდან ჩნდება საპატრიარქო ან საკათალიკოსო ტახტის მოსაყდრის, ანუ პირველიერარქის ნაცვლის ინსტიტუტი საქართველოს უძველეს ეკლესიაში; მიმოიხილოს რა პირობებში ყალიბდებოდა ხსენებული ინსტიტუტი საქართველოს ეკლესიისათვის მნიშვნელოვან პერიოდში 1917 წლიდან დღემდე; რა ძალაუფლებით და სამართლებრივი გავლენებით იყო და არის აღჭურვილი მოსაყდრის ინსტიტუტი და როგორ მოიაზრებს ამ ფენომენს საქართველოს საპატრიარქოს მართვა-გამგეობის დებულებები.
მოსაყდრე, ეკლესიის მეთაურის ან მმართველი ორგანოს (სინოდი, გაფართოებული კრება) მიერ გამორჩეული მღვდელმთავარია, რომელიც ეკლესიის მმართველის გარდაცვალების (გადადგომის), ან სხვა რაიმე მიზეზით მისი არ ყოფნის შემთხვევაში ითავსებს პირველიერარქის ფუნქციებს და მეურვეობს ეკლესიას. მოსაყდრის, ან მისი იდენტური უფლება-მოსილებით აღჭურვილი ინსტიტუტი, აღმოსავლეთის თითქმის ყველა, როგორც ბერძნულ, ისე სლავურ ენოვან მართლმადიდებელ ეკლესიაში გვხვდება. ამ ინსტიტუტის საერთაშორისოდ მიღებული დასახელებაა "Locum Tenens"[2] და მისი სიცოცხლისუნარიანობის და მნიშვნელობის უახლესი დადასტურებაა უკრაინის ეკლესია, რომლის ტომოსშიც იხსენიება „კანონიკურად დადგენილი კიევის ტახტის მოსაყდრე. “აშკარაა კონსტანტინოპოლის საყდარმა, როგორც დედა ეკლესიამ, ანგარიში გაუწია უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის ათწლეულოვან ტრადიციას ამ ინსტიტუტის არსებობისა[3]“.
სხვა მხრივ, იგივე ხასიათის მქონე ინსტიტუტი არსებობს ისეთ უძველეს ეკლესიებშიც როგორებიცაა კონსტანტინეპოლის და ალექსანდრიის წმიდა საყდრები და ამ ინსტიტუტს ზოგადად, ბერძნულ ენოვან სამყაროში ეწოდება „Τοποτηρητής“ (ტოპოტირიტისი). კონსტანტინეპოლის მსოფლიო საპატრიარქოში, ისტორიის მანძილზე შემუშავებული განწესებების მიხედვით, რომლებითაც იმართებოდა ეკლესია, საყდრის დაქვრივების შემთხვევაში მოიწვეოდა კრება იერარქიით უპირატესი მღვდელმთვრის თავმჯდომარეობით, კრება გამოირჩევდა ტოპოტირიტისს აუცილებლად კონტანტინეპოლში მყოფ მიტროპოლიტთაგან, ეკლესიაზე ზედამხედველობისათვის. არჩეული კანდიდატი იგზავნებოდა იმპერიის „უმაღლეს კარიბჭესთან“ და დამტკიცების შემთხვევაში იწყებდა ეკლესიაზე მზრუნველობას ახალი პრიმატის არჩევამდე. ის ორგანიზებას უწევდა საპატრიარქო არჩევნების ჩატარებას, გამოითხოვდა მღვდელმთავართაგან საპატრიარქო კანდიდატების და არჩვნებში მონაწილეთა სიას; ხუთი დღით ადრე ნიშნავდა საპატრიარქო არჩევნების თარიღს და ხელმძღვანელობდა მას; ასევე მას ევალებოდა ურთიერთობის წარმართვა ადგილობრივ ხელისუფლებასთან[4]. რაც შეეხება ალექსანდრიის ეკლესიას: საპატრიარქო და სინოდური განწესება პატრიარქის არჩევის შესახებ, როგორც ეს 1932-33 წლებში დამტკიცდა:
„თავი მეორე: საპატრიარქო ტახტის დაქვრივებისთანავე, ალექსანდრიაში მყოფი საპატრიარქო ზედამხედველი მიტროპოლიტებსა და ეკლესიის მრევლს აცნობებს ტახტის დაქვრივების შესახებ.
თავი მესამე: შეძლებისდაგვარად, ცნობიდან 10 დღის განმავლობაში მიტროპოლიტები უნდა შეხვდნენ და მოიწვიონ კრება. კრების თავმჯდომარე იქნება ქიროტონიით უპირატესი მღვდელმთავარი, კრებაზე მოხდება “ტოპოტირიტისის” გამორჩევა. იმ მღვდელმთავრებს, რომლებიც ვერ შეძლებენ კრებაში მონაწილეობას განჩინება დაეგზავნებათ.
თავი მეოთხე: ტოპოტირიტისი იღებს საყდრის მმართველობის პასუხისმგებლობას, ვალდებულია სისტემა შეინარჩუნოს სრულიად შეუცვლელად, ასევე მომუშავე პერსონალი და პატრიარქის არჩევანდე არანაირი ცვლილება არ მოახდინოს. რაიმე სახის ცვილებაზე, გარდა მიმდინარე პროცესებიდან გამომდინარე, სრული პასუხისმგებლობა მას ეკისრება პატრიარქისა და სინოდის წინაშე.
თავი მეხუთე: ტოპოტირიტისი მისი დადგენიდან ხუთი დღის განმავლობაში იწვევს კრებას, სადაც უნდა მოხდეს პატრიარქის არვჩევის კრებაზე დამსწრეთა კატალოგის შედგენა[5]“. მოხმობილი ციტატა ნათელჰყოფს, რომ ალექსანდრიისა და კონსტანტინეპოლის ეკლესიების შემთხვევაში ტოპოტირიტისის ფუნქციები და უფლებები, შეიძლება ითქვას თანაბარია. თუმცა იგივე ციტატა აზუსტებს ერთ მნიშვნელოვან დეტალს, ტოპოტირიტისი „ვალდებულია სისტემა შეინარჩუნოს სრულიად უცვლელად,“ ეს მიუთითებს იმაზე, რომ ის კი არ მართავს, ამ სიტყვის კლასიკური გაგებით, არამედ მეურვეობს, მზრუნველობს. საყურადღებოა ცნობა, რომ ფერარა-ფლორენციის კრებაზე, ალექსანდრიის ეკლესიას წარმოადგენდა ირაკლიის მიტროპოლიტი ანტონი, ის კრების დასკვნით დოკუმენტს ხელს აწერს როგორც ტოპოტირიტისი[6]. ეს მიგვანიშნებს, რომ ტოპოტირიტისი, ესეიგი სხვა შემთხვევაში მოსაყდრე, ადგილმონაცვლე ან განმგებელი ადგილობრივ ეკლესიას წარმოადგენს ეკლესიათა შორის ურთიერთობებშიც და თანამედროვეობაში საერთაშორისო ასპარეზზეც, მაგალითად საერთაშორისო ორგანიზაციებში, ან სხვა სახელმწიფოებთან ურთიერთობისას.
იმპერატორ პეტრე I-ის დროიდან რუსეთში გაუქმებული იყო საპატრიარქო ინსტიტუტი, ეკლესიას მართავდა უწმიდესი სინოდი, რომელსაც ობერ-პროკურორი, სახელმწიფო მოხელე ხელმძღვანელობდა. „უწმიდესი სინოდის“ დაარსების თარიღად, ოფიციალურად 1721 წელი ითვლება, თუმცა 1700 წლიდან აშკარაა საპატრიარქო პატივის დამცრობა რუსეთის ეკლესიაში, სწორედ ამ დროს უკვე ჩანს „პატრიარქალური ტახტის მცველის/მეურვის“ („Блюститель патриаршего престола“) ტიტული, რომლის მატარებელიც, სტეფან იავორსკი (Стефан Яворский) ფაქტობრივად სრულად დამოკიდებულია საერო ხელისუფლებაზე[7].
XX საუკუნეში, რუსეთის იმპერიაში მიმდინარე სოციალური და პოლიტიკური ძვრების ფონზე რუსმა სამღვდელოებამ საჭიროდ მიიჩნია ეკლესიის რეორგანიზაცია და მასში პატრიარქობის აღდგენა. რუსეთის ეკლესიის საეკლესიო კრებაზე, რომელიც მიმდინარეობდა 1917-1918 წლებში, კრების მესამე სესიაზე, (მიმდინარეობდა 1918 წლის 2 ივლისიდან 20 სექტემბრამდე) პატრიარქის არჩევის წესთან ერთად განიხილეს „პატრიარქის ტახტისმონაცვლის არჩევის წესი[8]“. აქედან გაჩნდა, თანამედროვე სახით, „პატრიარქის ტახტისმონაცვლის“, „საპატრიარქო ტახტის მცველის“ (Патриа́рший местоблюсти́тель) ანუ მოსაყდრის ინსტიტუტი რუსეთის ეკლესიაში, რომელიც დღემდე არსებობს. ხსენებულ კრებაზე მიღებული დებულების თანახმად რუსეთის ეკლესიას ორი ორგანო განაგებდა, საღვთო სინოდი და უმაღლესი საეკლესიო საბჭო, რომელთაც პატრიარქის სიკვდილის შემთხვევაში უნდა აერჩიათ პატრიარქის ტახტის მონაცვლე. პატრიარქ ტიხონის სიცოცხლის ბოლო წლებში, რომელიც არჩეული იქნა რუსეთის საეკლესიო კრებაზე, ხსენებული ორი მმართველობითი ორგანო ვერ ფუნქციონირებდა, ამ ვითარებაში ერთადერთ გამოსავლად მის მიერ საპატრიარქო ანდერძის დატოვება რჩებოდა[9], რომელშიც მომავალ კრებამდე მონაცვლის მოვალეობის შემსრულებლად მიტროპოლიტი კირილე მოიხსენია, იმ შემთხვევაში თუ მიტროპოლიტი კირილე ვერ შეძლებდა ამ მოვალეობის აღსრულებას მონაცვლე უნდა გამხდარიყო მიტროპოლიტი აგაფანგელი. ხოლო თუ ეს უკანასკნელიც ვერ შეძლებდა სხვადასხვა გარემოების გამო მოვალეობის აღსრულებას მაშინ ეს უფლება გადაეცემოდა მიტროპოლიტ პეტრე კრუტსკელს[10]. პატრიარქი ტიხონის გარდაცვალების შემდეგ 1925 წელს ტახტის ადგილმონაცვლე გახდა მიტროპოლიტი პეტრე კრუტიცკელი. ვინაიდან რუსეთის ეკლესიასა და ბოლშევიკურ ხელისუფლებას შორის დაძაბული ურთიერთობა იყო, მიტროპოლიტ პეტრესთვის ნათელი გახდა, რომ საეკლესიო კრების მოწვევა და ახალი პატრიარქის არჩევა შეუძლებელი იქნებოდა, ამიტომ 1925 წლის 22 ნოემბერს მან დაწერა წერილობითი განკარგულება, რომელშიც საკუთარ შემცვლელად რამდენიმე მღვდელმთავარი დაასახელა, მათ შორის მიტროპოლიტი სერგი სტაროგოროდსკი[11]. მიტროპოლიტი პეტრე ფორმალურად არ გადამდგარა თუმცა ხელი მოაწერა მეორე დადგენილებასაც, რომლის ძალითაც 1925 წლის დეკემბრიდან ეკლესიას განაგებდა მიტროპოლიტი სერგი და იწოდებოდა „პატრიარქის ტახტის მონაცვლის მოადგილედ. „ეს შემთხვევა უპრეცენდენტოა ეკლესიის ისტორიაში, რომ მოსაყდრეს, საპატრიარქო ტახტის ადგილმონაცვლეს, ან მცველს თავის მხრივ ენიშნებოდეს მოადგილე, ფაქტობრივად რუსეთის ეკლესიას ყავდა „ემერიტუს ტახტისმონაცვლე[12]“. ამ შემთხვევას ანალოგი არ მოეძებნება. თუმცა ეს გასაგებიცაა, რადგან რუსეთის ეკლესია, ამ დროს ურთულეს მდგომარეობაში იმყოფებოდა, უფროდაუფრო იძაბებოდა ურთიერთობები ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან, გართულებული იყო კომუნიკაცია და კოორდინირება მღვდელმთავრებსა და ეპარქიებს შორის, ეკლესიის გარედან პროვოცირდებოდა შიდა საეკლესიო განხეთქილებები, თავად მიტროპოლიტ სერგის რამდენჯერმე ჩამოერთვა მოსაყდრის სტატუსი და შემდეგ ისევ აღუდგა. ბუნებრივია ასეთ ქაოტურ პერიოდში ეკლესიის მმართველს, თუნდაც მოსაყდრეს დასჭირდებოდა თანაშემწე და მემკვიდრეც, რადგან რუსეთის ეკლესიაში, პატრიარქ ტიხონის გარდაცვალების შემდეგ, ვერ მოიწვიეს რა საეკლესიო კრება, ვერც პატრიარქი აირჩა და მთელი ეს პერიოდი 1925 დან 1943 წლამდე ეკლესიას მართავდნენ პატრიარქის „ტახტისმონაცვლეები.“ განსხვავებით საქართველოს ეკლესიისაგან, რომელშიც შექმნილი ვითარების გათვალისწინებით, 1918 წლის 28 ნოემბერს საკათოლიკოსო საბჭომ, ახალი კრების მოწვევის გარეშე დაამტკიცა მიტროპოლიტი ლეონიდე კათოლიკოს-პატრიარქად, პირველ კრებაზე მიღებული ხმების საფუძველზე[13]. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ რუსეთის ეკლესიაშივე შეიქმნა მოსაყდრის საპატრიარქო ანდერძით დატოვების პრეცენდენტი, რაც შემდეგ ქართულ საეკლესიო პრაქტიკაშიც გამოვლინდა და ქართული ეკლესიის მართვა გამგეობის დებულებაშიც აისახა.
დაუძლურებულმა მიტროპოლიტმა სერგიმ თავის მხრივ 1941 წლის 12 ოქტომბერს მემკვიდრედ დანიშნა მიტროპოლიტი ალექსი სიმანსკი[14]. თუმცა მეორე მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას, საბჭოთმა კავშირმა ეკლესიისადმი დამოკიდებულება შედარებით შეარბილა და რუსეთის ეკლესიის ეპისკოპოსების კრებას 1943 წლის 8 ოქტომბერს მიეცა შესაძლებლობა პატრიარქად აერჩია მხცოვანი მიტროპოლიტი სერგი სტაროგოროდსკი[15].
საქართველოს ეკლესიაში მოსაყდრის ინსტიტუტი თანამედროვე სახით XX საუკუნის დასაწყისიდან ყალიბდება, თუმცა არსებობს რამდენიმე საყურადღებო ფაქტი, რომლებიც უფრო ადრეც მოსაყდრის ან მისი ანალოგიური ფუნქციის მქონე ინსტიტუციის შესაძლო, ან უტყუარ არსებობას გვაფიქრებინებს. საქართველოს და ზოგადად აღმოსავლური ეკლესიების ისტორიის კვლევისთვის გარდამტეხი მნიშვნელობისაა სომეხთა და ქართველთა ეკლესიების „განყოფა“ და მას მოყოლილი დავა VII საუკუნეში, რაც ასახულია „ეპისტოლეთა წიგნში.“ აქ ჩვენი ყურადღება მიიქცია ერთმა ფაქტმა, სომეხი ეპისკოპოსი მოსე, რომელიც ცურტავიდან იქნა განდევნილი, ასევე სომეხ საეკლესიო იერარქის ვრთანეს ქერდოლისადმი გაგზავნილ ეპისტოლეში მას შემდეგნაირად იხსენიებს: „ეს პირველი ეპისტოლე მისწერა მოსე ეპისკოპოსმა წმიდა გრიგოლის ადგილის მცველს ვრთანეს ქერდოლს[16]“. ვინაიდან სომხეთის ეკლესიის დამაარსებელი გრიგოლ განმანათლებელია, გრიგოლის ადგილში სომხეთის საკათოლიკოსო საყდარი იგულისხმება, თუმცა მოსეც და აბრაამ კათალიკოსებიც მზგავსი ტიტულით არ მოიხსენიებიან, არამედ როგორც სომეხთა კათალიკოსებად[17]. ასევე, ეპისტოლეთა წიგნში მოიძებნება: „კანონები, რომლებიც დაიდო დვინს, როცა განზრახვა იყო ეპისკოპოსთა შეკრებისა, რომ სომეხთ კათალიკოსი განეწესებინათ მოსე კათოლიკოსის სიკვდილის შემდეგ და იმჯერად დაბრკოლდა[18]“ და „ხელწერილი, რომელიც სთხოვა სმბატ ვრკანის მარზპანმა იმ ეპისკოპოსებს რომლებიც კვლავ შეიკრიბნენ მისი ბრძანებით დვინს, რათა განეწესებინათ სომეხთა კათალიკოსი მოსეს სიკვდილის შემდეგ და ეს ხელწერილი მისცა მათ“, როგორც ჩანს, მოსეს გარდაცვალების შემდეგ, ჩვენთვის უცნობი მიზეზით, ახალი კათალიკოსის არჩევა გაჭიანურებულა და მოსე და აბრაამ კათალიკოსებს შორის გარდამავალ პერიოდში სომხეთის ეკლესიას მართავდა ვრთანეს ქერდოღლი, როგორც „ადგილის მცველი,“ რაც თანამედროვე გაგებით მოსაყდრის იდენტური სტატუსია. ამაზე მიუთითებს ისიც, რომ მიუხედავად იმასა რომ ვრთანესი პროტოიერარქი არაა, მოსე ცურტავის ყოფილი ეპისკოპოსი მას „ჩვენს უფალს[19]“, ანუ ბატონს უწოდებს. ამასგარდა, ის გამოსცემს საყოველთაო ეპისტოლეს და სწორედ ის აწარმოებს ოფიციალურ მიმოწერას მთელი ეკლესიის სახელით კირიონ კათალიკოსთან. ამასთნ ერთად, საყურადღებოა ცნობა, რომელსაც მოვსეს ხორენაცი 440 წლის ამბებზე საუბრისას გვაწვდის: „რაც შეეხება საარქიეპისკოპოსო ტახტს, სანატრელი მესროპის ბრძანებით ის ადგილის მცველის უფლებით დაიკავა მისმა მოწაფემ, ჰოვსეფ მღვდელმა[20]“. ფაქტობრივად ნათელია, რომ ადგილისმცველის ინსტიტუტი სომხეთის ეკლესიაში ზოგადად არსებობდა. ამავე აზრს იზიარებს ზაზა ალექსიძე[21]. რადგან VII საუკუნემდე საქართველოს და სომხეთის ეკლესიებს შორის მჭიდრო სარწმუნოებრივი და არა იერარქიული კავშირი არსებობდა, რისი დადასტურებაცაა ის, რომ ორივე ეკლესიაში არსებობს კათალიკოსის ინსტიტუტი, ცურტავში იჯდა ეპისკოპოსი, რომელიც თანაბრად ზრუნავდა სომხურ და ქართულ სამწყსოზე, აქ ღვთისმსახურებაც აღესრულებოდა ორივე ენაზე, როგორც ამას ამბობს აბრაამ კათალიკოსი კირიონისადმი ეპისტოლეში: „სომხური მღვდელმსახურებაცა და წესიც რომელიც თქვენში იქნა შემოღებული[22]“. ასევე როგორც კირიონი სწერს აბრაამს „ზოგი ქართველი ეპიზკოპოსთაგანი სომხეთში იყვნენ განსწავლულნი... თქვენი და ჩვენი მოძღვარნი ერთმანეთთან მშვიდობიანად ცხოვრობდნენ, ერთმანეთისგან სწავლობდნენ და ასწავლიდნენ ერთმანეთსო[23]“ და ორივე ეკლესია ერთი იმპერიის საზღვრებში და ერთი უმაღლესი მმართველის ხელმწიფების ქვეშ იყვნენ შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ ამ ორ ეკლესიას ექნებოდა სტრუქტურული მზგავსებებიც და შესაძლოა „ადგილის მცველის“ ანუ მოსაყდრის მაგვარი ინსტიტუტი საქართველოს ეკლესიაშიც იარსებებდა.
XVIII-XIX საუკუნეთა მიჯნაზე დასავლეთ საქართველოს, აფხაზეთის საკათალიკოსო დაქვრივებული იყო. ამ პერიოდში ეკლესიას მეურვეობდა და საეკლესიო მმართველობას სათავეში ედგა ქუთათელი მიტროპოლიტი დოსითეოს წერეთელი, „განმგებლის“ სტატუსით, რაც მოსაყდრის ანუ საკათლიკოსო ტახტის მცველის ექვივალენტური პატივი, თანამდებობაა. ვინაიდან აფხაზეთის უკანასკნელი კათალიკოსი მაქსიმე აბაშიძე პეტერბურგში ელჩობიდან დაბრუნების შემდეგ რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე დარჩა და 1795 წელს კიევში გარდაიცვალა (მაქსიმე II)[24], ბუნებრივია საჭირო გახებოდა ახალი მამამთავრის აღსაყდრება. ამაზე მიუთითებს ჯერ კიდევ 1792 წელს, მაქსიმეს მიერ, საკუთარ სიცოცხლეშივე შედგენილი წერილი, იმავე წელს ახალი კათალიკოსის „დანიშვნის თაობაზე[25]“. არსებობს ისტორიული დოკუმენტები, რომლებიც ადასტურებენ რომ დოსითეოს წერეთელი გამოურჩევიათ დასავლეთ საქართველოს კათლიკოსად, მაგალითად დარეჯან დედოფლის 1797 წლის 26 აპრილით დათრიღებული წერილი, რომელშიც დედოფალი მიტროპოლიტს სრული საკათოლიკოსო ტიტულით იხსენიებს და ულოცავს მას კათოლიკოსობის მიღებას: „დოსითეოსს მათ უწმიდესობას, სრულიად იმერთა და ოდიშ-აფხაზთა კათლიკოსს... მესმა ხმა ესე, რომელიც ადრიდგანვე საწადელ ჩემდა იყო, ყოვლადსამღვდელოებისა თქვენისა ასვლა ხარისხზა ზედა უწმიდესობისასა, მიულოცავ უწმიდესობასა თქვენსა[26]“. ასევე 1798 წლით დათარიღებული, სოლომონ II მიერ ხელმოწერილი საბუთი რომელშიც ნათქვამია: „ქუთათელ მიტროპოლიტს დოსითეოზს კათოლიკოზობა ვუბოძეთ[27]“. თუმცა შემდეგ წლებში შედგენილ არც ერთ დოკუმენტში დოსითოზი თავს კათალიკოსს არ უწოდებს. მხოლოდ ერთ მეტად საინტერესო დოკუმენტში, 1802 წელს გაცემულ წყალობის სიგელში, რომელიც ქუთაისის ისტორიულ მუზეუში ინახება მიტროპოლიტი დოსითეოსი თავს შემდეგნაირად მოიხსენიებს: „ქუთათელ მიტროპოლიტმან დოსითეოს, განმგებელმან საკათოლიკოსოსამან[28]“ იმას, რომ მიტროპოლიტი დოსითეოსი ეკლესიის პრიმატი არაა ადასტურებს ის, რომ დამოწმებულ სიგელს, ისევე, როგორც იმ დროიდან ჩვენამდე მოღწეულ სხვა ისტორიულ საბუთებს ხელს აწერს არა დოსითოსი ერთპიროვნულად, არამედ სხვა მღვდელმთავრებიც მაგალითად გაენათელი ექვთიმე და მთავარეპისკოპოსი ანტონი[29].თუმცა ჩვენთვის ცნობილია რამოდენიმე ფაქტი, რომელიც ნათელჰყოფს რომ დოსითეოს წერეთელი ასრულებდა პირველიერარქის ფუნქციებს. იოანე ბატონიშვილის ცნობილ წიგნში „კალმასობა,“ რომელიც ისტორიული თვალსაზრისით XIX საუკუნის დასაწყისის საქართველოს ასახვაა, მეფე სოლომონი იონა ხელაშვილს მეფის შემდეგ დოსითეოს წერეთლის ნახვას ავალებს, რადგან „ის განაგებს ყოველსა“. დოსითეოს წერეთელი აკურთხებს და ადგენს მღვდელმთავრებს კათედრაზე, სწოედ მას უკურთხებია და დაუმტკიცებია თავის ნათესავი, დავით წერეთელი ხინოს მიტროპოლიტად: „ჰყავს მიტროპოლიტი დავით სახლთხუცესის ძე მეურნედ, რომელიცა თვით აკურთხა მიტროპოლიტად ხინოისა, მრავალჟამიერ ჰყოს ორივენი ბიძა-ძენი ღმერთმან ამინ![30]“. ამასთან ერთად მიტროპოლიტი დოსითეოსი ზრუნავს საეკლესიო მიწებსა და ქონებაზე, აგვარებს იურისდიქციულ საკითხებს მონასტრებსა და ეპარქიებს შორის.
XX საუკუნეში საქართველოს ეკლესიამ აღიდგინა ავტოკეფალია, ამ დროიდან მოსაყდრის ინსტიტუტი საქართველოს ეკლესიის მართვა გამგეობის დებულების ყველა რედაქციაში გვხვდება, თუმცა სხვადასხვა სახით, რადგან ყველა დებულება იქმნებოდა გარკვეული კონიუქტურის ქვეშ. სწორედ ამ ცვალებადობაზე დაკვირვება გვაძლევს საშუალებას განვსაზღვროთ მოსაყდრის ინსტიტუტის როლი ქართულ საეკლესიო ცხოვრებაში, ადეკვატურად გავიაზროთ და სწორად გავიგოთ ბოლოდროინდელი გადაწყვეტილებები, რომლებიც ხსენებულ ინსტიტუტს უკავშირდება.
1917 წლის 12 მარტს, სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში შეკრებილმა სამღვდელოებამ დამოუკიდებლობის აქტში განაცხადა: „ამიერითგან აღდგენილად ჩითვალოს საქართველოსა შინა ავტოკეფალური საეკლესიო მმართველობაი, ხოლო, ვიდრე კანონიკურად აირჩეოდეს კათალიკოსი საქართველოს ეკლესიისაი, მოსაყდრედ მისა დაინიშნოს ყოვლად სამღვდელო ლეონიდე, გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი, და მასთან, განსაგებელად ეკლესიისა დაწესდეს დროებითი მმართველობაი[31]“. აქტში არაა ფორმალურად განსაზღვრული და არც სხვა რაიმე დამატებითი წყარო არსებობს იმის დასადგენათ, თუ კონკრეტულად ვის ან რის მოსაყდრედ ინიშნებოდა ეპისკოპოსი ლეონიდე ის იყო მომავალში კანონიკურად არჩეული მწყემსთვარის მოსაყდრე ანუ ადგილმონაცვლე მის ამორჩევამდე, როგორც ეს მოხდა შემდეგში, თუ ის იყო „საკათოლიკოსო ტახტის მცველი“ როგორც ეს ჩანს ქართველ-სომეხთა სარწმონუებრივ დავაში. თუმცა ეს დოკუმენტი უმნიშვნელოვანესია, ვინაიდან პირველად გვხვდება ტერმინი „მოსაყდრე“ ქართულ საეკლესიო სინამდვილეში. საფიქრებელია რომ ქართული ეკლესიის მესვეურნი შთაგონებულნი იყვნენ მანამდე რუსეთში მომხდარი ფაქტებით, რომლებსაც ზემოთ უკვე შევეხეთ, რადგან „საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის პროექტში,“ რომელიც ქართველი სამღვდელოების კრებამ ჯერ კიდევ 1905 წლის 12 დეკემბერს[32], ავტოკეფალური მოძრაობის აქტიურ ფაზაში გადასვლის დროს მიიღო საერთოდ არაა ნახსენები მოსაყდრის ან მისი იდენტური ხასიათის მქონე ინსტიტუტი. უბრალოდ ნათქვამი იყო, რომ კათოლიკოსის არ ყოფნის შემთხვევაში კრებას უხელმძღანელებდა: „ერთ-ერთი მღვდელმთავარი კრებისავე არჩევით[33]“.
ეპისკოპოს ლეონიდეს სწორედ ამ სტატუსით უნდა ეხელმძღვანელა ეკლესიის მართვის აღმასრულებელი კომიტეტისთვის. რომელსაც უნდა შეემუშავებინა ეკლესიის მართვა გამგეობის დებულება, მოემზადებინა საეკლესიო კრება და შეედგინა დროებით მთავრობის სახელზე გასაგზავნი დოკუმენტები. 1917 წლის სექტემბრის დასაწყისში, გაიმართა საქართველოს პირველი საეკლესიო კრება, რომელმაც დაამტკიცა მართვა-გამგეობის დებულება. ხსენებული დებულების მეორე მუხლს ერთვის შენიშვნა, სადაც ვკითხულობთ „ტფილელი როგორც კათალიკოზის უახლოესი მღვდელმთავარი არის მოსაყდრე კათალიკოზისა[34]“. პირველი დებულების მიხედვით მოსაყდრის უფლება-მოსილება ძალაში შედიოდა კათოლიკოსის არ ყოფნის შემთხვევაში და ითავსებდა მის ფუნქციებს, მაგალითად ხელმძღვანელობდა საეკლესიო კრებას, საკათალიკოსო საბჭოს, უმაღლეს საკათალიკოსო სასამართლოს და სხვა. ტფილელის კათედრა აღდგა დროებითი მთავრობის მიერ გამოცემული დეკრეტის საპასუხოდ, რომელშიც კათოლიკოს-პატრიარქს უწოდეს „ქართველთა კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთის მთავარეპისკოპოსი“. ამით რუსეთის სახელმწიფო და საეკლესიო მმართველობის უმაღლესი ეშელონები პროვოცირებას უწევდნენ საქართველოს ეკლესიის როგორც ნაციონალური და არა ტერიტორიული ავტოკეფალიის აღდგენას, თბილისს კი ეგზარხოსყოფილ პლატონს და მის საეგზარხოსოს უმზადებდნენ. მაგრამ რატომ დაუშვა იმ დროის განათლებულმა სამღველოებამ ერთი შეხედვით დისონანსი საეკლესიო სამართლის კუთხით, ერთ ქალაქში ტფილელის და კათალიკოსის, ანუ ორი ეპისკოპოსის მსახურება?! რატომ არ გააერთიანა კრებამ თბილელის კათედრა კათალიკოს-პატრიარქის ტიტულლში და რატომ მაინცდამაინც თბილელს შეუთავსდა მოსაყდრის თანამდებობა?! საქმე იმაშია, რომ უდიდესი ავტორიტეტის მქონე ეპისკოპოსი კირიონი აგვისტოდან იმყოფებოდა საქართველოში და მონაწილეობდა დროებითი მმართველობის მუშაობაში, სწორედ ის და მიტროპოლიტი ლეონიდე განიხილებოდნენ საპატრიარქო ტახტის პრეტენდენტებად. ლეონიდეს გარშემო კი შემოკრებილი იყო „სინოდის კანტორის“ ყოფილი თანამშრომლები, რომლებსაც კარგად ეხერხებოდათ საეკლესიო საქმეთა სათავისოდ წარმართვა და ყოველივე ამით, ისინი იქმნიდნენ ბერკეტებს ოპოზიციური არსებობისთვის კირიონის გამარჯვების შემთხვევაში.ეს დაადასტურა შემდეგში გაზეთ „ახალი სიტყვის“ არსებობამ[35]. ამის ნათელი დადასტურებაა ასევე მართვა-გამგეობის მეორე დებულება, მიღებული 1920 წელს, უწმიდესი ლეონიდეს კათოლიკოს-პატრიარქობის დროს, რომლის ეპარქიათა ჩამონათვალშიც გაერთიანებულია მცხეთა-თბილისის ეპარქიები და მოსაყდრედ არაა გამოცხადებული კონკრეტული ეპარქიის მმართველი, არამედ დებულების პირველ მუხლს დართული შენიშვნა ამბობს: „კათოლიკოზის გარდაცვალების შემდეგ გამოიწვევა ერთ-ერთი მღვდელმთვარი და იგი იწოდება კათოლიკოზის მოსაყდრედ, კათოლიკოზის არჩევამდე[36]“. სიტყვა „გამოწვევა“ აქ უნდა ნიშნავდეს ხმათა უმრავლესობით არჩევას საკათალიკოსო საბჭოს მიერ. საყურადღებოა, რომ დებულების ეს რედაქცია მოსაყდრის გამორჩევის და მისი ძალაუფლების ძალაში შესვლის პირობად მხოლოდ კათალიკოსის გარდაცვალებას მიიჩნევს, განსხვავებით 1917 წელს მიღებული დებულებისგან რომელშიც ფორმულირება „როცა კათოლიკოზი არ არის[37]“, არ გამორიცხავს კათალიკოზის არ ყოფნას სიკვდილის გარდა რაიმე სხვა მიზეზით.
საქართველოს ეკლესიის მომდევნო მართვა გამგეობის დებულება დამტკიცდა სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრებაზე 1927 წელს, თუმცა მის შემუშავებას წინ უძღოდა რიგი მწვავე პროცესები საქართველოს ეკლესიაში. 1922 წელს პატრიარქმა ამბროსიმ მიმართვა გაუგზავნა გენუის კონფერენციას, რომელშიც ამხილა ბოლშევიკური პარტია და მის მიერ ძალისმიერად დამყარებული რეჟიმი საქართველოში. ამის გამო კიდევ უფრო გაძლიერდა დევნა-შევიწროება საქართველოს ეკლესიის მიმართ, რომელსაც ადგილობრივი ბოლშევიკური მთავრობა ახორციელებდა. 1923 წლის 11 იანვარს ამბროსი ჩეკაში მორიგ დაკითხვაზე წაიყვანეს, ის გრძნობდა მოსალოდნელ საფრთხეს, ამიტომ ის წასვლის წინ საგანგებოდ შეხვდა საკათოლიკოსო საბჭოს და მიიღო გადაწყვეტილება ეკლესია გადასულიყო დროებით მმართველობის რეჟიმში და მის თავჯდომარედ დანიშნულიყო ურბნელი ეპისკოპოსი ქრისტეფორე[38], რომელმაც ძალაუფლება ხელში აიღო 1923 წლის 12 იანვარს კათალიკოსის და საკათოლიკოსო საბჭოს დიდი ნაწილის დაპატიმრების შემდეგ. ამ პერიოდში ეპისკოპოსი ქრისტეფორე წარმართავდა შიდა საეკლესიო ცხოვრებას, უძღვებოდა სხვა ეკლესიებთნ მისი მეთაურობით დროებითმა მმართველობამ გადაწყვიტა ახალ სტილზე გადასვლა[39]. საკათოლიკოსო საბჭოს პატიმრობაში ყოფნისას დროებითმმა მართველობამ ეპისკოპოს ქრისტეფორეს მეთურობით გააკრიტიკა კათოლიკოს ამბროსის კურსი, დაგმო გენუაში გაგზავნილი მემორანდუმი და საჭიროდ მიიჩნია: „ეთხოვოს მის უწმიდესობას კათალიკოზ-პატრიარქ ამბროსის თვისი ადგილი დაუთმოს სხვა პირს[40]“. ამდროიდან პატრიარქის ფაქტობრივი შემცვლელი ურბნელი ქრისტეფორე, ეპ. დავით კაჭახიძე და მათ გარშემო შემოკრებილები გახდნენ ერთგვარი შიდა საეკლესიო ოპოზიცია, რომელიც აღიარებდა კომუნისტური ხელისუფლების კანონიერებას და ემხრობოდა „ლოიალურ კურსს“ მის მიმართ. საკათოლიკოსო საბჭოს გათავისუფლების შემდეგაც, ხელისუფლების მიერ ზურგგამაგრებული, შემდეგში წოდებულნი როგორც „განახლებისა და რეფორმების ჯგუფი“, ახდენენ პატრიარქ ამბროსიზე ზეწოლას, საქართველოს ეკლესიაში მძიმე ვითარება იქმნებოდა. ამ ურთულესი სიტუაციის განსამუხტად 1925 წლის შემოდგომაზე უწმიდესმა ამბროსიმ მიმართა საკათოლიკოსო საბჭოს: „ავადმყოფობის გამო შეიძლება იძულებული გავხდე მოვარიდო თავი საბჭოში და ეპარქიაში ინტენსიურ მუშაობას, ამისთვის წინადადებას ვაძლევ საკ. საბჭოს არსებული დებულების მეორე შენიშვნა შეცვლილ იქნას შემდეგნაირად: როდესაც კათოლიკოზი ხანგრძლივი ავადმყოფობის გამო ან სხვა საპატიო მიზეზით მოკლებულია საშუალებას საეკლესიო საქმეების ხელმძღვანელობის, საკათოლიკოსო საბჭო გამოიწვევს ერთ-ერთ მღვდელმთავარს და ნიშნავს მას კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრედ[41]“. ასეთ შემთხვევაში შერჩეული მოსაყდრე იქნებოდა მწყემსთავრის დროებითი შემცვლელი, ანუ ადგილმონაცვლე. სწორედ ამ მიზნით 1925 წლის 31 ოქტომბერს ნინოწმიდელ ეპისკოპოსად იკურთხა დეკ.კალისტრატე ცინცაძე, მიენიჭა მიტროპოლიტის წოდება, დაჯილდოვდა ბრილიანტის ჯვრის ტარების უფლებით რათა ყოფილიყო იერარქიით უპირატესი მღვდელმთავარი და დადგენილ იქნა მოსაყდრედ[42]. (ჯაფარიძე: საეკლესიო კრებები 1917-95). ეს იყო მესიჯი საქართველოს ეკლესიის ყველა წევრისთვის, რომ პატრიარქ ამბროსის საკუთარ შემცვლელად სწორედ კალისტრატე ცინცაძის ფიგურა წარმოედგინა და არავინ სხვა. ამ ფაქტმა მეტად გააღიაზიანა ოპოზიციონერი სამღვდელოება, რასაც მოჰყვა ამბროსის და საკათოლიკოსო საბჭოს წინააღმდეგ მიმართული „ქუთაისის კრებები“. „1926 წლის 21 დეკემბერს შედგა ქუთაისის ეპარქიის კრება, რომელმაც მოითხოვა დავითის ეპარქიაში დატოვება. 24 დეკემბერს ქუთაისის ეპარქიის სამღვდელოებამ დავითს მიტროპოლიტის წოდება მიანიჭა, დავითმა დეპეშით აუწყა პატრიარქს, რომ წყვეტდა მასთან კავშირს. 1926 წლის 24-25 დეკემბერს ქუთაისში შედგა ე.წ. “საეკლესიო ყრილობა”, რომელსაც ესწრებოდნენ ხელისუფლებასთან ლოიალური კურსის მომხრე სასულიერო პირები მიტროპოლიტები – ქრისტეფორე და დავითი, ეპისკოპოსები – იოანე, სიმონი, ნესტორი და სტეფანე, ცნობილი დეკანოზები – თითქმის მთელი საქართველოდან, საერო პირთაგან კ. კეკელიძე, ს. გორგაძე, ა. შანიძე, ტრიფონ ჯაფარიძე და სხვები[43]“. კრებამ გამოსცა ეპისტოლე „სრულიად საქართველოს მორწმუნეთა მიმართ“, კრების დადგენილებაში ვკითხულობთ:
„ა. სრულიად საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს დღევანდელი წევრები, 1924 წ. ვადაგასულნი, გადაყენებულ იქმნენ;
ბ. კათოლიკოზ-პატრიარქი ამბროსი რჩება თავის ადგილზე და მისი სახელი მოიხსენიება საქართველოს ეკლესიებში როგორც დღემდე;
გ. საკათოლიკოზო საბჭოს ნაცვლად, საეკლესიო კრების მოწვევამდე, არსდება ტფილისში სრულიად საქართველოს ეკლესიის დროებითი გამგეობა. შემდეგი შემადგენლობით: თავმჯდომარე მიტროპოლიტი ქრისტეფორე, მისი თანაშემწე ეპისკოპოზი სტეფანე, გამგეობის წევრნი: ეპ. ალავერდისა, ეპ. ურბნელი, დეკ. ხახუტაშვილი, კანდელაკი, ნესტორ მაჭავარიანი, მოქალაქენი: კონსტანტინე სვიმონიშვილი, ექიმი გაჩეჩილაძე, გაგუა; მდივანს, მის თანაშემწეს და სამეურნეო საქმის გამგეობას ირჩევს თვით დროებითი გამგეობა;
დ. დროებით გამგეობას უფლება ეძლევა კოოპტაციით მოიწვიოს თავის წევრების შემადგენლობის შესავსებათ ეკლესიისათვის სასარგებლო პირები;
ე. სრულიად საქართველოს დროებით გამგეობას ევალება ჩაიბაროს საკათ. საბჭოს ყოველივე საბუთები, თანხები, ინვენტარი საკათალიკოსო საბჭოს კანცელარიისა და ტფილისის საეკლესიო სანთლის ქარხანა;
ვ. ყველა ის სასულიერო თანამდებობაზე მყოფნი პირნი, რომელნიც არ დაემორჩილებიან საქართველოს ეკლესიის დროებით გამგეობას, ითვლებიან დათხოვნილად[44]“.
მიუხედავად იმისა, რომ პატრიარქმა ამბროსიმ ეს კრებები უკანონოდ სცნო, დაპირისპირების შესაჩერებლად 1926 წლის 30 დეკემბერს მიტროპოლიტმა კალისტრატემ უარი თქვა მოსაყდრეობაზე, მაგრამ ბოლშევიკური ხელისუფლების წაქეზებით და პოლიციის დახმარებით „რეფორმატორებმა“ 1927 წლის 4-5 იანვარს დალუქეს და ძალით ჩაიბარეს საკათოლიკოსო საბჭოს კანცელარია და ხელში აიღეს ფაქტობრივი ძალაუფლება. პატრიარქმა ამბროსიმ და საკათოლიკოსო საბჭომ ასეთ ვითარებაში მიიღეს IV საეკლესიო კრების მოწვევამდე საკათოლიკოსო საბჭოს გაუქმებისა, ეკლესიის ერთიანობისა და მშვიდობისთვის დროებითი მმართველობი დაწესების გადაწყვეტილება[45]. 1927 წლის 2 თბერვალს გაკეთებულ დებულებას კათოლიკოს ამბროსისი მიერ სცნობდნენ თუარა მას საქართველოს კათოლიკოს პატრარქად დროებითმა მმართველობამ 19 დღის შემდეგ უპასუხა რომ „ისინი სცნობდნენ მისი უწმიდესობის უზენაესობას, გამოთქვამდნენ მწუხარებას იმის გამო, რომ მისი უწმიდესობა ავადმყოფობის გამო მოკლებულია შეძლებას პირადად საქმის ხელმძღვანელობისა, გამოთქვამდნენ იმედს რომ ღვთის შეწევნით მალე დაუბრუნდებოდა მშობლიური ეკლესიის სასარგებლო მოღვაწეობას[46]“. ჯერ ქუთაისის კრების დადგენილებით, ხოლო შემდეგ ამ განცხადებით ამბროსი ფაქტობრივად იძულებით ცხადდებოდა „ემერიტუს პატრიარქად“. 1927 წლის 22 მარტს მას გამოუცხადეს რომ ჩამოშორებული იყო საეკლესიო მმართველობას, 23 მარტს მან დაკარგა მეტყველების უარი, 27 მარტს გონება და 29 მარტს გარდაიცვალა.
ამ ვნებათა ღელვის შემდეგ ჩატარდა საქართველოს ეკლესიის IV საეკლესიო კრება, რომელმაც კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩია ქრისტეფორე III და მიიღო რიგით მესამე დებულება ეკლესიის მართვა გამგეობისა, რომლის მიხედვითაც პატრიარქის გარდაცვალების ან მაშინ როდესაც ის რაიმე მიზეზით ვერ ხელმძღვანელობს ეკლესიას „სინოდი გამოიწვევს ერთ-ერთ მღვდელმთავრს, დანიშნავს მას კათოლიკოს-პატრიარქის თანამოსაყდრეთ; მოსაყდრეობა უქმდება როდესაც კათოლიკოზ-პატრიარქი თავის ადგილზეა[47]“. საინტერესოა ის, რომ ამ დებულებაში როგორც ოფიციალურ დოკუმენტში პირველად გვხვდება ფორმულირება თანამოსაყდრე.
მართვა-გამგეობის შემდეგი დოკუმენტი საქართველოს ეკლესიაში 1945 წლის 28 მარტს იქნა დამტკიცებული, მას ეწოდებოდა „დებულება საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობისათვის“. მასში ნათლადაა ასახული, რომ დიდი გამოცდილების მქონე პატრიარქმა კალისტრატემ და მისმა თანამდგომებმა გაითვალისწინეს წინა დებულებებში მოსაყდრის სტატუსის განსაზღვრასთან და სხვა საეკლესიო საქმეებთნ დაკავშირებული დაძაბული პროცესების და ვნებათაღელვის გამოცდილება. ეკლესიის მმართველობა გახადეს უფრო მეტად ცენტრალიზებული, გაზარდეს პატრიარქის უფლებები, გააუქმეს რა საკათოლიკოსო საბჭო და საკათოლიკოსო სინოდიც, კრებათა შორის პერიოდში მმართველი იყო კათოლიკოს-პატრიარქი, რომელთანაც არსებობდა სინოდი „კათოლიკოსისთნაი[48]“. სწორედ დებულების ამ რედაქციით დამკვიდრდა საქართველოს ეკლესიაში საპატრიარქო ანდერძის პრაქტიკა, რომელიც უკვე არსებობდა რუსეთში: „როდესაც კათოლიკოზ-პატრიარქი გარდაიცვლება, ან მძიმე ავადმყოფობისა და სხვა მიზეზთა გამო მოკლებული იქნება საშუალებას გაუწიოს ხელმძღვანელობა საეკლესიო მართვა გამგეობას, მის ადგილს იჭერს ის მღვდელმთავარი, მოსაყდრის წოდებით , რომლის შესახებ კათოლიკოს-პატრიარქის მდივანთან ინახება მისი უწმიდესობის და უნეტარესობის წერილობითი“. ამ გადაწყვეტილებების მიზეზების გასაგებად საკმარისია გავიხსენოთ კათოლიკოს კალისტრატეს ცნობილი სიტყვა, რომელშიც ის ამბობს, რომ მისი დროის ეკლესიის მიზანია გადაურჩეს ფიზიკურ განადგურებას. კათოლიკოსი კალისტრატე ზრუნავდა იმისთვის, რომ ისედაც ღონემიხდილი ეკლესიისთვის გარდამავალი პერიოდი ერთი პატრიარქის გარდაცვალებიდან, მეორეს არჩევამდე, სტაბილური და უშფოთველი ყოფილიყო.
XX საუკუნის ბოლოს საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის სტატუს-კვო რადიკალურად შეიცვალა, გაიზარდა სასულიერო პირების და ეპარქიათა რიცხვი, ეკლესია უკვე დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს და არა საბჭოთა იმპერიის ფარგლებში არსებობდა, გამოსწორდა მისი ეკონომიკური მდგომარეობა, მასიურად დაიწყო მოსახლეობის საქართველოს ეკლესიაში შედინება. 1995 წლის 18-19 სექტემბერს, სვეტიცხოვლის ტაძარში შეიკრიბა საქართველოს ეკლესიის გაფართოებული კრება, რომელმაც მიიღო დღემდე მოქმედი მართვა გამგეობის დებულება. მასში ნათქვამია: „1. სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის გარდაცვალების, გადადგომის ან სხვა ისეთი მიზეზის გამო რომელიც შეუძლებელს ხდის კათოლიკოს-პატრიარქისთვის მოვალეობის აღსრულებას, პატრიარქის მიერ დადგენილი მოსაყდრე მართავს ეკლესიას ახალი კათოლიკოს პატრიარქის არჩევამდე; 2. თუ მოსაყდრე დადგენილი არ არის მის მოვალეობას აღასრულებს ქიროტონიით უპირატესი მღვდელმთავარი[49]“.
1917 წლიდან დღემდე, მოსაყდრის ინსტიტუტმა, საინტერესო ტრანსფორმაცია განიცადა, რაც მართვა გამგეობის დებულებებში ფორმალურად და ფაქტობრივად საეკლესიო ცხოვრებაშიც აისახებოდა. ამ პროცესის განმაპირობებელი იყო კონიუქტურა, რომელშიც ეკლესიას არსებობა უწევდა, ეკლესიის სტატუს-კვო და მისი საჭიროებები. დღეს მოქმედი მართვა-გამგეობის დებულებით, საპატრიარქო ანდერძით დატოვებული მოსაყდრის, ან ქიროტონიით უპირატესი მღვდელმთავრის, როგორც მოსაყდრის მოვალეობების შემსრულებლის, უფლებები აქტიურდება მხოლოდ კათალოიკოს-პატრიარქის გარდაცვალების, გადადგომის, ან იმ მიზეზის არსებობის შემთხვევაში, როდესაც კათოლიკოსს არ შეუძლია მოვალეობის აღსრულება. ესეიგი დებულება გამორიცხავს მწყემსთავრის და მოსაყდრის თანამმართველობას, რის შესაძლებლობასაც იძლეოდა საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის პირველი და მესამე დებულება, ამას გარდა, მიტროპოლიტ შიოს მოსაყდრედ გამოცხადებასთან დაკავშირებით, დებულებაში არ შესულა სპეციალური შესწორება, როგორც ეს მიტროპოლიტ კალისტრატეს შემთხვევაში მოხდა. ამასთან ერთად, პატრიარქი ილია II არ გადამდგარა და არც „ემერიტუს პატრიარქად“ გამოცხადებულა, ოფიციალურად ის არაა მოკლებული საშუალებას უხელმძღვანელოს საეკლესიო მმართველობას. შესაბამისად, დღეს საქართველოს ეკლესია იმყოფება „ღია ანდერძის“ მდგომარეობაში და მიტროპოლიტ შიოს, როგორც მოსაყდრის უფლებამოსილება ძალაში შევა საქართველოს ეკლესიის დაქვრივებისას, ან ზემოთ ჩამოთვლილ შემთხვევებში. ხოლო, თუ კი ამჟამად მიტროპოლიტ შიოს კათოლიკოს-პატრიარქი უნაწილებს ადმინისტრაციულ ან ეკლესიოლოგიურ ძალაუფლებას, ეს ხდება მიტროპოლიტ შიოს ქორეპისკოპოსობის, მისი იერარქიული წინსვლის ხარჯზე. ვფიქრობ, სწორედ ამის დასადასტურებლად, სინოდმა განსაზღვრა და დააზუსტა მიტროპოლიტი შიოს, როგორც „საპატრიარქო ტახტის მოსაყდრის“ სტატუსი.
__________________________________
[1] შმემანი ა., მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა, გამომც, წიგნის სახელოსნო, თბილისი 2011, გვ. 15 (მთარგმნელები: ოთარ ზოიძე, ფრიდონ საყვარელიძე).
[2] იხ: "Locum Tenens Patriarch" https://clever-geek.github.io/articles/168407/index.html. ასევე: "The Locum Tenens of the Armenian Patriarchate in Constantinople" https://www.romfea.news/the-locum-tenens-of-the-armenian-patriarchate-in-constantinople/.
[3]ვრცლად იხ. „უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალია (ისტორიულ-თეოლოგიური ანალიზი)“, ავტ:დეკანოზი ილია ჭიღლაძე, მღვდელ-მონაზონი ლეონიდე ებრალიძე, იეროდიაკონი ირაკლი ჯინჯოლავა, ნიკოლოზ ღონღაძე, გურამ ლურსმანაშვილი, ნიკოლოზ გურგენიძე. ასევე: ნიკოლოზ გურგენიძე, „ავტოკეფალური მოძრაობა მოსკოვის საპატრიარქოს უკრაინის საეგზარქოსოში“, https://oikoumene.academia.edu/NickGurgenidze.
[4] Σταυρίδου Β., Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι, 1860 - Σήμερον, Ιστορία και Κείμενα, გამომც. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004, გვ. 56-57.
[5] Συνοπτική Ιστορία του ζητήματος του κανονισμού εκλογής του Πατριάρχου Αλεξάνδρειας, გამომც. Πατριαρχικόν Τυπογραφείον, Αλεξάνδρεια 1933, გვ. 41.
[6] Gill S.J. The Council of Florence, გამომც. AT THE UNIVERSITY PRESS, Cambridge 1978, გვ. 295.
[7] Брикнер А. Г., История Петра Великого: В 5-ти частях, ЧАСТЬ ПЕРВАЯ 1882; Изд. А.С. Суворина, გვ. 38.
[8] ვაჩნაძე მ., გურული ვ., რუსეთის ეკლესიის ისტორია 1901-2001 წლებში, გამომც. არტანუჯი, თბილისი 2008, გვ. 28.
[9] იქვე, გვ. 60.
[10] იქვე.
[11] იქვე, გვ. 64.
[12] იქვე.
[14] ვაჩნაძე მ., გურული ვ., რუსეთის ეკლესიის ისტორია 1901-2001 წლებში, გამომც. არტანუჯი, თბილისი 2008, გვ. 82.
[15] იქვე, გვ. 83.
[16] ალექსიძე ზ., ეპისტოლეთა წიგნი, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 1968, გვ. 1.
[17] იქვე, გვ. 59.
[18] იქვე, გვ. 53.
[19] იქვე, გვ. 1.
[20] ხორენეცი მ., სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 240.
[21] ალექსიძე ზ., ეპისტოლეთა წიგნი, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 1968, გვ. 133.
[22] თორაძე ვ., თორაძე ნ., საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორია, გამომც. ელფი, თბილისი 2006, გვ. 94.
[23] ალექსიძე ზ., ეპისტოლეთა წიგნი, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 1968, გვ. 48.
[25] ტყეშელაშვილი ლ., საქართველოს მოწამე მღვდელმთავარნი დოსითეოსი და ეფვთიმე, გამომც. თბილისი 2005, გვ. 9, (გელათის სას. აკადემია).
[26] იქვე.
[27] იქვე.
[28] იქვე, გვ. 9-10.
[29] იქვე, გვ. 11.
[30] ხელ. ინსტ. ფონდი H N:1705.
[31] ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001, გვ. 10.
[32] ჯაფარიძე ა., საეკლესიო კრებები 1905-1916 წლებში - http://meufeanania.info/cxrameti/.
[33] ეპისკოპოსი ლეონიდე, რომელიც შემდგომ თბილელ მიტროპოლიტად აირჩიეს - ვაშყამაძე ზ., საქართველოს ეკლესიის 1905 წლის რეორგანიზაციის პროექტი, გამომც. საპატრიარქოს ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი, თბილისი 2010, http://patriarchate.ge/uwmindesi-da-unetaresi-sruliad-saqartvelos/.
[34] ჯაფარიძე ა., საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, თბილისი 2010, გვ. 254.
[35] ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001, გვ. 47.
[36] ჯაფარიძე ა., საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, თბილისი 2010, გვ. 268.
[37] იქვე, გვ. 266.
[38] ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001, გვ. 76.
[39] http://www.orthodoxtheology.ge/eklesia-kalendari - ჭიღლაძე ი., საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია და ე. წ. “ახალი სტილი” (შესწორებული იულიუსის კალენდარი).
[40] ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001, გვ. 70.
[41] იქვე, გვ. 129.
[42] ჯაფარიძე ა., საეკლესიო კრებები 1918-95 - http://meufeanania.info/saeklesioni/.
[43] იქვე.
[44] იქვე.
[45] ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001, გვ. 114.
[46] იქვე, გვ. 117.
[47] ჯაფარიძე ა., საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, თბილისი 2010, გვ. 285.
[48] იქვე, გვ. 299.
[49] ჯაფარიძე ა., საეკლესიო კრებები 1918-95 - http://meufeanania.info/saeklesioni/.
______________________________
გამოყენებული ლიტერატურა
- ალექსიძე ზ., ეპისტოლეთა წიგნი, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 1968.
- ვარდოსანიძე ს., საქართველოს ეკლესია 1917-1952 წლებში, გამომც. მეცნიერება, თბილისი 2001.
- ვაჩნაძე მ., გურული ვ., რუსეთის ეკლესიის ისტორია 1901-2001 წლებში, გამომც. არტანუჯი, თბილისი 2008.
- თორაძე ვ., თორაძე ნ., საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორია, გამომც. ელფი, თბილისი 2006.
- პაპუაშვილი ნ., რელიგიები საქართველოში: საქართველოს ეკლესია XIX საუკუნიდან დღემდე.
- ტყეშელაშვილი ლ., საქართველოს მოწამე მღვდელმთავარნი დოსითეოსი და ეფვთიმე, გამომც. თბილისი 2005 (გელათის სას. აკადემია).
- ხორენეცი მ., სომხეთის ისტორია, 1984.
- შმემანი ა., მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა, გამომც, წიგნის სახელოსნო, თბილისი 2011 (მთარგმნელები: ოთარ ზოიძე, ფრიდონ საყვარელიძე).
- ჯაფარიძე ა., საეკლესიო კრებები 1905-1916 წლებში - http://meufeanania.info/cxrameti/.
- ჯაფარიძე ა., საეკლესიო კრებები 1918-95 - http://meufeanania.info/saeklesioni/.
- ვაშყამაძე ზ., საქართველოს ეკლესიის 1905 წლის რეორგანიზაციის პროექტი, გამომც. საპატრიარქოს ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი, თბილისი 2010 - http://patriarchate.ge/uwmindesi-da-unetaresi-sruliad-saqartvelos/.
- ჯაფარიძე ა., საქართველოს საეკლესიო კანონების კრებული, თბილისი 2010.
ბერძნული ლიტერატურა:
- Σταυρίδου Β., Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι, 1860 - Σήμερον, Ιστορία και Κείμενα, გამომც. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004.
- Συνοπτική Ιστορία του ζητήματος του κανονισμού εκλογής του Πατριάρχου Αλεξάνδρειας, გამომც. Πατριαρχικόν Τυπογραφείον, Αλεξάνδρεια 1933.
ინგლისური ლიტერატურა:
- Gill S.J. The Council of Florence, გამომც. AT THE UNIVERSITY PRESS, Cambridge 1978.
რუსული ლიტერატურა:
- Брикнер А. Г., История Петра Великого: В 5-ти частях, ЧАСТЬ ПЕРВАЯ 1882; Изд. А.С. Суворина.
ხელნაწერთა ინსტიტუტი:
- ფონდი H N:1705.
ინტერნეტ რესურსები:
- https://oikoumene.academia.edu/NickGurgenidze.
Comments