პოლიტიკის როლი ეკლესიის ავტოკეფალურობაში

ავტორი: ნიკოლოზ გურგენიძე

---

“თუ სამეფო ხელისუფლებით განახლდა, ან მომავალში განახლდება ქალაქი, მაშინ სამოქალაქო და საერო წესს, შესაბამისად, საეკლესიო საქმეთა განწესებაც უნდა მიჰყვეს” (ტრულის მსოფლიო საეკლესიო კრების (691) 38 - ე კანონი. ასევე მსგავსი შინაარსის მქონე კანონი გახლავთ მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო კრების (451) მე-17 კანონი). იდეა, თითქოს ადგილობრივი ეკლესიის დამოუკიდებლობა, მისი ქალაქისა თუ ქვეყნის პოლიტიკური ვითარებასთან არ იყოს კავშირში, არ შეესაბამება სიმართლეს. ამის დამადასტურებელი მაგალითები კი ბევრია ეკლესიის ისტორიაში[1].

რა თქმა უნდა, წმინდა კანონები არ იქნა მიღებული მათი იძულებით დაცვისათვის, არამედ კრებებმა გადმოსცეს ის რეალობა, რაც ეკლესიაში არსებობდა. პოლიტიკის და ეკლესიის ურთიერთობები კი უკვე იმ პერიოდიდან იწყება, როდესაც ქრისტიანობა იქცევა სახელმწიფო რელიგიად და მოსახლეობის უმრავლესობა ქრისტიანი ხდება. სწორედ პოლიტიკური მნიშვნელობისა არის თითქმის ყველა ადგილობრივი ეკლესიის ავტოკეფალია. მათი საეკლესიო დამოუკიდებლობაც სწორედ პოლიტიკურს მოსდევდა.

დღეს დგას უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი, რომელიც მრავალ კითხვას ბადებს. ხშირად ამ უკანასკნელის საეკლესიო დამოუკიდებლობაზე საუბრისას გარკვეული საზოგადოება, ბრძოლას ავტოკეფალიის მოპოვებისათვის პოლიტიკურ ნაბიჯად აფასებს და ცდილობს მის დაკნინებას, რაც სინამდვილეში ეკლესიის ისტორიასთან მოდის წინააღმდეგობაში. ზემოაღნიშნული კანონიდანაც გარკვევით ჩანს ის ფაქტი, რომ თუ ქალაქი (ანუ ქვეყანა) რაიმე სახის განვითარებას განიცდის, მისი საეკლესიო სტრუქტურაც აუცილებლად უნდა მიჰყვეს მას და ეს არ წარმოადგენდა სიახლეს წმინდა მამათათვის, რომელებმაც ეს კონკრეტული კანონი მიიღეს და ეკლესიის კანონიკურ ნუსხაში შეიტანეს.

თუ გადავხედავთ სხვადასხვა ადგილობრივი ეკლესიების ბრძოლას საეკლესიო დამოუკიდებლობისათვის, დავინახავთ, რომ მასში პოლიტიკური მიზნებიც იყო და სახელმწიფოც მისი მხრიდან ხელს უწყობდა მას, პირდაპირ ან ირიბად. რა თქმა უნდა, ეს მოძრაობები ზოგ შემთხვევაში შთაგონებული იყო ეთნოფილეტიზმით, რადგან სარწმუნოებას ეროვნულობასთან აიგივებდნენ და ფიქრობდნენ ყოველ ეთნოსს უნდა ჰყოლოდა მისი საკუთარი “ეროვნული” ეკლესია. ამ პრობლემის თავიდან ასაცილებლად მსოფლიო საყდარმა ეკლესიაში შემოიღო ე.წ ავტოკეფალიის ინსტიტუტი, რათა საეკლესიო სქიზმები შეეჩერებინა და ეროვნული ეკლესიები ადგილობრივ ეკლესიებად გარდაექმნა.

გარკვეული მიზეზების გამო, მოსკოვის საპატრიარქოსგან ხშირად ისმის განცხადებები, რომ უკრაინის ეკლესიამ პოლიტიკის ჩარევით მიიღო ავტოკეფალია, რაც წმინდა კანონების დარღვევას წარმოადგენს და საეკლესიო ტრადიციასთანაა წინააღმდეგობაში, მაგრამ თუ გადავხედავთ ადგილობრივი ეკლესიების ისტორიას, ნათლად დავინახავთ, რომ პოლიტიკის ჩარევა საეკლესიო საქმიანობაში, რომელიც, რა თქმა უნდა, სახელმწიფო ინტერესებსაც ატარებდა, არ იყო რაიმე ახალი და როგორც უკვე აღვნიშნეთ ჯერ კიდევ პირველ ათასწლეულში იღებდა სათავეს.

თუ ავიღებთ უშუალოდ მოსკოვის ეკლესიის მაგალითს, ვნახავთ, რომ ჯერ კიდევ მეთხუთმეტე საუკუნიდან რუსი მეფეები, თუ იმპერატორები არა ირიბად, არამედ პირდაპირ ერეოდნენ საეკლესიო საქმიანობაში და წყვეტდნენ გარკვეულ საკითხებს ხშირად საეკლესიო სტრუქტურის დაუკითხავადაც კი[2]. 1449 წლიდან 1589 წლამდე, როდესაც მოსკოვის სამიტროპოლიტო საეკლესიო სქიზმაში იყო, ხდება ეკლესიის სრული დაქვემდებარება სახელმწიფოზე: ნიშანდობლივია, რომ ამ პერიოდში 14 მიტროპოლიტიდან მხოლოდ ხუთი დარჩა ტახტზე სიცოცხლის ბოლომდე, დანარჩენები კი ზოგი გადაყენებული, ზოგიც გადასახლებული იქნა. 1589 წელს რუსეთის პოლიტიკური მმართველი მსოფლიო საპატრიარქოს მიმართავს თხოვნით, მოხდეს მოსკოვის სამიტროპოლიტოს საპატრიარქო რანგში აყვანა[3], რის შემდეგაც ეს თხოვნა მრავალი ზეწოლის შემდეგ დაკმაყოფილებულ იქნა ე.წ. “ტომოსის” გადაცემით. ეს პროცესი, რა თქმა უნდა, ატარება პირდაპირ პოლიტიკურ ხასიათს, რათა მოსკოვის ეკლესია არ ყოფილიყო რაიმე სახით დაქვემდებარებული ისეთ ეკლესიაზე, რომელიც მის საზღვრებს გარეთ იმყოფებოდა, მითუმეტეს მისი პოლიტიკური მოწინააღმდეგის სივრცეში, რისი მეშვეობითაც მარტივი გახდებოდა უშუალოდ სულთანების ზეწოლით მსოფლიო საპატრიარქოს გამოეცა განჩინებები, რომლებიც რუსეთის სახელმწიფო სუვერენიტეტისათვის საზიანო იქნებოდა. ცხადაია, თუ რამხელა როლი იქონია რუსეთის პოლიტიკური ძალის ჩარევამ ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მოპოვებაში და მის საეკლესიო დამოუკიდებელ ერთეულად ჩამოყალიბებაში.

ორი საუკუნის შემდეგ, 1721 წლის 30 სექტემბერს, რუსეთის იმპერატორი პეტრე პირველი მსოფლიო პატრიარქს მიმართავს წერილით, სადაც ითხოვს საეკლესიო ადმინისტრაციაში არსებული არეულობის მოგვარების მიზნით მოსკოვის ეკლესიის უმაღლეს მმართველ ორგანოდ დადგენილ იქნეს წმინდა სინოდი, ანუ ეკლესიის მართვა მოხდეს სინოდალური სისტემით[4]. ამ შემთხვევაშიც პოლიტიკური ჩარევით ხდება საეკლესიო სტრუქტურაში გამოჩენილი პრობლემების მოგვარება, თავად იმპერატორი კი აღნიშნავს, რომ როგორც ძველ და ახალ აღთქმაში მეფეები იღებდნენ თავიანთ თავზე მზრუნველობას საეკლესიო საკითხებისა, ამის მსგავსად, ის ვალდებულად თვლის თავს მოაგვაროს ეკლესიაში არსებული არეულობა[5].

სერბეთის ეკლესიის შემთხვევაშიც კვლავ პოლიტიკის გავლენით ხდებოდა მღვდელმთავართა კანდიდატურების შერჩევა, რასაც მსოფლიო საპატრიარქო ამტკიცებდა, ან უარყოფდა. საეკლესიო დამოუკიდებლობისათვის მოძრაობა კი სწორედ სერბი პოლიტიკოსის, მილან ობრენოვიჩის დროს იწყება (1822). 1831 წელს მსოფლიო პატრიარქ კონსტანტინე პირველის თავმჯდომარეობით მსოფლიო საყდრის სინოდი აარსებს სერბეთის ავტონომიურ ეკლესიას, რომელსაც შემდეგი ვალდებულებები ექნებოდა: ა) ეპისკოპოსთა გამორჩევა მოხდებოდა სერბეთის სამეფოს ხალხის და მეფის მიერ, ხოლო შემდეგ მსოფლიო საპატრიარქო ამას დაამტკიცებდა როგორც კანონიკურ არჩევას, ბ) ბელგრადის მიტროპოლიტი იქნებოდა სერბეთის მღვდელმთავართა შორის პირველი, და გ) სერბეთის ეკლესიის ყველა მღვდელმთავარი მოიხსენიებდა მსოფლიო პატრიარქს წირვაზე[6]. სერბეთის სრულმა პოლიტიკურმა დამოუკიდებლობამ (1878) უკვე წინა პლანზე წამოწია საეკლესიო დამოუკიდებლობის აუცილებლობაც, სწორედ მილან ობრენოვიჩისა და ბელგრადის მიტროპოლიტ მიქაელის თხოვნის საფუძველზე, 1879 წელს ოქტომბრის თვეში მსოფლიო პატრიარქ იოაკიმე მესამის თავმჯდომარეობით მსოფლიო საპატრიარქოს წმინდა სინოდი გამოსცემს სერბეთის ავტოკეფალიის საპატრიარქო და სინოდალურ ტომოსს[7].

რუმინეთის ეკლესია ერთ-ერთი უძველეს ეკლესიასთაგანია, და საუკუნეების მანძილზე ის წარმოადგენდა მსოფლიო საპატრიარქოს საეკლესიო იურისდიქციის ნაწილს. 1877 წლის 9 მაისს მოპოვებულმა რუმინეთის პოლიტიკურმა დამოუკიდებლობამ ხელი შეუწყო ეკლესიის დამოუკიდებლობას და გზა გაუკვალა ავტოკეფალიის მოპოვებას. ამ შემთხვევაშიც, რუმინეთის ეკლესიის მწყემსმთავრის, მიტროპოლიტ კალინიკე მიკლესკის განაცხადის საფუძველზე მსოფლიო საპატრიარქომ 1885 წელს რუმინეთის ეკლესიას მიანიჭა ავტოკეფალია, ხოლო 1925 წელს გადაეცათ საპატრიარქო ტომოსიც[8].

ელადის (საბერძნეთის) ეკლესიამაც ასევე პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე მიიღო ავტოკეფალია. 1821 წელს საბერძნეთის ტერიტორიაზე იწყება ბერძენთა აჯანყება ოსმალეთის იმპერიის წინააღმდეგ დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მიზნით. 1822 წელს ჩატარდა პირველი ეროვნული ყრილობა, სადაც მიღებულ იქნა პირველი კონსტიტუცია, რომლის თანახმადაც სახელმწიფოში ეკლესიას გააჩნდა უპირატესობა, მაგრამ პრობლემა ის იყო, რომ ისინი ეკლესიურად ექვემდებარებოდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს (თესალონიკის საეგზარქოსოს), რაც დიდ დაბრკოლებას ქმნიდა ბერძენი პოლიტიკოსებისათვის, ამის გამო საჭირო გახდა დაარსებულიყო ადგილობრივი ეკლესია, დამოუკიდებელი კონსტანტინოპოლისაგან, რათა მსოფლიო საყდარზე ზეწოლით არ მომხდარიყო რაიმე სახით ოსმალთა ზეწოლა ახლად დაარსებულ ბერძნულ სახელმწიფოზე. სანამ სახელმწიფოს სათავეში იდგა იოანე კაპოდისტრია, მისი სურვილის თანახმად ბერძნულ ეკლესიას მჭიდრო კავშირი ჰქონოდა მსოფლიო საყდართან, მაგრამ 1831 წლის 27 სექტემბერს ის მოკლეს, რის შემდეგაც სრულიად წყდება კავშირი მსოფლიო საპატრიარქოსთან. 1833 წლის 23 ივლისს გამოიცა სამეფო ბრძანებულება ავტოკეფალური ეკლესიის დაარსებისა, სადაც ჩაიწერა, რომ ეკლესიის სულიერი თავი არის უფალი იესო ქრისტე, ხოლო ადმინისტრაციული თავი მეფე. ამავე წლის 27 ივლისს პოლიტიკოსთა ხელშეწყობით დაარსდა საბერძნეთის ავტოკეფალური ეკლესიის ადმინისტრაციული ორგანო, სხვანაირად “საბერძნეთის სამეფოს წმინდა სინოდი”. 1850 წლამდე მსოფლიო საპატრიარქო კატეგორიულად უარყოფდა მსგავსი ეკლესიის არსებობას და ელადიდან გაგზავნილ წერილებსაც არ იღებდა. ამავე წლის 16 ივნისს მსოფლიო პატრიარქ ანთიმოზ მეოთხის თავმჯდომარეობით ჩატარდა კრება, სადაც დედა ეკლესიამ გამოსცა საპატრიარქო და სინოდური ტომოსი საბერძნეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ[9]. ეს ავტოკეფალისტური მოძრაობა, შეიძლება ითქვას, ნაკლებად ატარებდა საეკლესიო ხასიათს, რადგან მსოფლიო საპატრიარქოსგან გამოყოფამ და ყოველგვარი კავშირის გაწყვეტამ დიდი მღელვარება და არეულობა გამოიწვია სამაღვდელოებაში, მაგრამ დამოუკიდებელ ქვეყანას სჭიროდებოდა ასევე დამოუკიდებელი ეკლესია, რომელიც პირველი კონსტიტუციით იქნა განსაზღვრული.

დანარჩენი ეკლესიებიც სწორედ პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე იღებენ საეკლესიო დამოუკიდებლობას მათი დედა ეკლესიისაგან.

ყურადღებას იპყრობს პოლონეთის ეკლესიის ავტოკეფალიის ტომოსი, რომელიც მსოფლიო საპატრიარქომ 1924 წლის 13 ნოემბერს უბოძა, სადაც გარკვევით წერია, რომ პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე და საჭიროების არსებობის გამო პოლონეთის ეკლესია იღებს საეკლესიო დამოუკიდებლობას[10]. ამ პოზიციის გამსაყარებლად კი ტომოსში მოყვანილია მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო კრების (451) მე -17- ე და ტრულის კრების (691) 38-ე კანონები, ასევე ამონარიდი წმინდა ფოტიოსის ნაშრომიდან. პოლონეთის ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის ბოძების პროცესში ჩართული იყო სახელმწიფოც, რომელიც გარკვეულ ზეწოლას ახდენდა მსოფლიო საპატრიარქოზე. მსოფლიო საპატრიარქომ კი პოლონეთში არსებული პოლიტიკურ ვითარებიდან და საეკლესიო პრობლემებიდან გამომდინარე საჭიროდ ჩათვალა დაეკმაყოფილებინა პოლიტიკოსებისა და ეკლესიის მოთხოვნა დაუყონებლივ მიეღოთ ავტოკეფალია[11]. მიუხედავად იმისა, რომ პოლონეთის მოსახლეობის უმრავლესობა კათოლიკე იყო, სახელმწიფოს გააჩნდა გარკვეული ინტერესი მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ, სწორედ პოლიტიკის ჩარევით მოხდა ავტოკეფალიის გადაცემა, რათა თავიდან აეცილებინათ მოსკოვის საპატრიარქოს ჩარევა შიდა პოლიტიკურ და საეკლესიო საქმიანობაში.

როგორც სხვა ეკლესიების ავტოკეფალიების იდეა ჩნდება მათ პოლიტიკური დამოუკიდებლობასთან ერთად, ასევე უკრაინაშიც, ჯერ კიდევ მეოცე 1917 წლის რუსეთის რევოლუციის დროს იწყება უკრაინის ავტოკეფალისტური მოძრაობა. მოგვიანებით კი როდესაც უკრაინამ მოიპოვა საბჭოთა კავშირისაგან პოლიტიკური დამოუკიდებლობა (1991 წლის 24 აგვისტო) ჩნდება იდეა საეკლესიო დამოუკიდებლობისაც[12]. ამავე წელს მოსკოვის საპატრიარქოს ეგზარქოსი უკრაინაში, კიევის მიტროპოლიტი ფილარეტი იწვევს წმინდა კრებას სადაც შედგენილ იქნა მიმართვა მოსკოვის საპატრიარქოსადმი მათი საეკლესიო განთავისუფლების მოთხოვნით. მოსკოვმა ეს მოთხოვნა არ მიიღო და 1992 წელს მიტროპოლიტი ფილარეტი გადააყენა. ადგილობრივი ეკლესიის არსებობის სურვილი ასევე მთავრობასაც გააჩნდა. სწორედ 2008 წელს მსოფლიო საპატრიარქოს უკრაინის მთავრობამ და არაღიარებულმა[13] ეკლესიამ მიმართა თხოვნით ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ. კონსტანტინოპოლის საყდარმა ეს თხოვნა დააკმაყოფილა, და ტომოსი და ეკლესიის მართვა - გამგეობის დებულება შეადგინა, მაგრამ გარკვეული მიზეზების გამო 2008 წ. ეს პროცესი შეჩერდა. 2018 წელს უკრაინის სახელმწიფო, არაღიარებული ეკლესია და ერი მიმართავს მსოფლიო საყდარს ავტოკეფალიის მინიჭების თხოვნით, რაც დაკმაყოფილებულ იქნა და 2019 წლის 5 იანვარს დაარსდა უკრაინის კანონიკური ავტოკეფალური ეკლესია, რომელიც სრულიად დამოუკიდებელი იქნა ყოველგვარი გარეშე ფაქტორებისაგან.

როგორც ვხედავთ, პოლიტიკის ჩარევა საეკლესიო ცხოვრებაში არ წარმოადგენს რაიმე სახის სიახლეს, ეს საეკლესიო რეალობიდან გამომდინარეობს, რადგან როგორც წმინდა კანონები აღნიშნავენ: “საეკლესიო სამრევლოების დანაწილება, დაე, სამოქალაქო და საერო წესით დადგენილ ტერიტორიულ დაყოფას შეესაბამებოდეს” (IV მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-17-ე კანონი).

გამოყენებული ლიტერატურა

- Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., “Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία”, Εκ. Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014.

- Μητροπολίτης Σαρδέων Μάξιμος, “Η Εκκλησία Γεωργίας (Ιβηρίας) και το Αυτοκέφαλον Αυτής”, Θεολογία, Τόμος ΛΣΤ’, Τεύχος Γ’ (Ιουλ. - Σεπ. 1965).

- Παπαδοπούλου Χ., “Η Εκκλησία της Ελλάδος - Απ’ αρχής μέχρι του 1934”, Εκ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2011.

- Φειδάς Β., “Βυζάντιο”, Αθήνα 1997.

- Φειδάς Β., “Εκκλησιαστική Ιστορία Γ’”, Αθήνα 2014.

___________________________

[1] საუკეთესო მაგალითი პირველი ათასწლეულიდან, არის კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ცნობილი შემთხვევა: გარდა მისი სამოციქულო წარმომავლობისა, ის იღებს უდიდეს პრივილეგიებს ქალაქის პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, როდესაც რომის იმპერიის დედაქალაქმა გადმოინაცვლა რომიდან კონსტანტინოპოლში. იხ. Φειδάς Β., “Βυζάντιο”, Αθήνα 1997, გვ. 30-32. ასეთივე მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს ივერიის ეკლესიის შემთხვევა, სოკრატე, ისტორიული წყაროების თანახმად, სწორედ მეფე მირიანის (საქართველოს) ინიციატივით იწყება ეკლესიის აღორძინება ივერიაში და ქრისტიანული მრწამსის გავრცელება, ივერიელი პოლიტიკოსი (მირიან მეფე) უგზავნის თხოვნას საეკლესიო საკითხზე არა რომელიმე პატრიარქს, ან საეკლესიო სტრუქტურას, არამედ პოლიტიკოსს, უშუალოდ იმპერატორ კონსტანტინე დიდს. იმ მომენტიდან როდესაც იმპერიაში აღარ იდევნებოდა ქრისტიანობა, სახელმწიფოს მუდამ გააჩნდა გარკვეული ინტერესები ეკლესიის მიმართ, და ეს იქცა ბუნებრივ მოვლენად. იხ. Μητροπολίτης Σαρδέων Μάξιμος, “Η Εκκλησία Γεωργίας (Ιβηρίας) και το Αυτοκέφαλον Αυτής”, Θεολογία, Τόμος ΛΣΤ’, Τεύχος Γ’ (Ιουλ. - Σεπ. 1965): 359.

[2] არსებობს ბევრი მაგალითი, როდესაც უშუალოდ მეფეთა ჩარევით და ძალდატანებით ხდებოდა მოსკოვის მიტროპოლიტების არჩევა, მაგალითად, მეთხუთმეტე საუკუნეში, პოლონეთის სახელმწიფოს ჩარევით მოხდა კიევის ახალი მიტროპოლიტის არჩევა კონსტანტინოპოლის პატრიარქ გრიგოლ მამას მეშვეობით (1443 - 1450), რუსეთის მთავარმა ვასილ მეორემ მოსკოვის ეპარქიულ კრებაზე ზეწოლით აარჩევინა მიტროპოლიტი, რომელის არცევაც, წესით, კონსტანტინოპოლის კრებაზე უნდა მომხდარიყო (იხ. Φειδάς Β., “Εκκλησιαστική Ιστορία Γ’”, Αθήνα 2014, გვ. 448).

[3] როგორც ცნობილია ამ საკითხზე კონსტანტინოპოლის სამი კრება იქნა მოწვეული 1589, 1590 და 1593.

[4] 1720 (1) - 1917 წლებში მსოფლიო საპატრიარქოს, როგორც დედა ეკლესიის თანხმობით მოხდა მოსკოვის საპატრიარქოს გაუქმება და სინოდალურ მმართველობაზე გადასვლა.

[5] სრული ტექსტი ბერძნულ ენაზე იხილეთ: Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., “Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία”, Εκ. Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014, გვ. 126 - 129.

[6] Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., “Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία”, გვ. 131 - 135.

[7] Φειδάς Β., “Εκκλησιαστική Ιστορία Γ’”, Αθήνα 2014, გვ. 482 - 483.

[8] Φειδάς Β., “Εκκλησιαστική Ιστορία Γ’”, Αθήνα 2014, გვ. 498.

[9] Παπαδοπούλου Χ., “Η Εκκλησία της Ελλάδος - Απ’ αρχής μέχρι του 1934”, Εκ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2011, გვ. 200 - 2010.

[10] «εξητήσατο παρά του καθ’ ημάς Αγιωτάτου Αποστολικού Πατριαρχικού Οικουμενικού θρόνου την ευλογίαν και κύρωσιν της αυτοκεφάλου αυτής συγκροτήσεως, ως μόνης ταύτης δυναμένης υπό τας νέας των κατ’ αυτήν πολιτικών πραγμάτων συνθήκας ικανοποιήσαι και περιφρουρήσαι τας ανάγκας αυτής», Βαβούσκος Α., Λιάντας Γ., “Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία”, გვ. 193.

[11] Φειδάς Β., “Εκκλησιαστική Ιστορία Γ’”, Αθήνα 2014, გვ. 617.

[12] მე-17-ე საუკუნიდან მოყოლებული უკრაინა მუდმივად მოქცეული იყო რუსეთის სახელმწიფოს ფარგლებში, რის გამოც წარმოუდგენელი იქნებოდა რაიმე სახის დამოუკიდებლობა. საბოლოოდ პოლიტიკური დამოუკიდებლობა კი მეოცე საუკუნის მიწურულს მოიპოვა, რის დროსაც ჩნდება იდეა ადგილობრივი ეკლესიის არსებობისა.

[13] იდეა იმის შესახებ, რომ თითქოს არაღიარებულ ეკლესიას არ შეუძლია მოითხოვოს ავტოკეფალია, თუ კანონიკურ მოთხოვნილებებს არ აკმაყოფილებს, არის რეალობას აცდენილი არგუმენტი, რადგან ადგილობრივ ეკლესიათა უმრავლესობა სწორედ სქიზმებიდან დაარსდნენ.