უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის ხელდასხმების შესახებ
ავტორი: დმიტრო ჰორიევოი (Dmytro Horyevoy)
თარგმანი და პროლოგი: ნიკოლოზ გურგენიძე
პროლოგი
გასული წლის 6 იანვარს მსოფლიო საპატრიარქოზე მინიჭებული კანონიკური უფლებით დაარსდა კიდევ ერთი ადგილობრივი ეკლესია: უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია. ამ საკითხმა კი ბევრი კითხვა გააჩინა საზოგადოებაში და უშუალოდ კლიროსშიც. ერთ-ერთი მნიშვნელოვან კანონიკურ პრობლემად კი აღინიშნა, ფაქტი თუ რამდენად შესაძლებელია სქიზმაში ხელდასხმულების მიღება კანონიკურ ეკლესიაში მათივე ხარისხით, რადგან უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის მღვდელმთავართა უმრავლესობა სწორედ “სქიზმაში” იქნა ხელდასხმული. ბევრისთვის ეს მიუღებელი და უჩვეულო აღმოჩნდა. კვიპროსის ეკლესიის წმინდა სინოდის განჩინებაში (18.02.2019) ამ ფაქტსაც გაესვა ხაზი. ზოგი ეპისკოპოსი უკრაინელი მღვდელმთავრების თავიდან ხელდასხმას ითხოვდა, ზოგი კი სრულიად გმობდა მსოფლიო საპატრიარქოს ამგვარ ქმედებას, ეღიარებინა “სქიზმაში” აღსრულებული ხელდასხმა. ეკლესია მისი ისტორიის მანძილზე დაარსებიდან დღემდე, მუდამ განიცდიდა შიდა დაპირისპირებებს, სადაც გარკვეული სახის სქიზმებს, ან კიდევ კიდეშესაკრებლობებს ჰქონდა ადგილი, ძირითად შემთხვევაში მეორე ფაქტს ვხვდებით. ამის გამომწვევი მიზეზები ყოველ ჯერზე იყო ერთმანეთისგან განსხვავებული, ან კიდევ მსგავსი. ზოგჯერ ეს უკავშირდებოდა საეკლესიო, ზოგჯერ კი პოლიტიკურ საკითხებს, შესაბამისად სხვადასხვა ეპარქიებში პარალელური სქიზმატური ეკლესიები არსდებოდა. ხშირად მათ მიერ დანაშაულის შეცნობის შემდეგ უბრუნდებოდნენ კანონიკურ ეკლესიას, მაგრამ პრობლემას ქმნიდა ის, რომ სქიზმაში ყოფნისას აკურთხებდნენ მრავალ დიაკონს, მღვდელს თუ ეპისკოპოსს. აუცილებელი იყო ეს საკითხი სინოდალურ დონეზე გადაწყვეტილიყო, ამის გამო ჯერ მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე დააყენეს დღის წესრიგში თუ როგორ მოხდებოდა სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურ ეკლესიაში მიღება. სწორედ მაშინ პირველმა და უმნიშვნელოვანესმა მსოფლიო საეკლესო კრებამ 325 წელს ნიკეაში მიიღო რამოდენიმე კანონი, რომელთა შორის იყო მერვე კანონი, რის მიხედვითაც უნდა მოგვარებულიყო სქიზმის პრობლემა: "მათ მიმართ, რომლებიც ადრე თავიანთ თავს "წმინდას" (ერთ-ერთ განხეთქილებაში მყოფთა თვითწოდება) უწოდებდნენ, მაგრამ კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიისკენ მოექცნენ, წმინდა და დიდი კრება კეთილ ნებას იჩენს და ადგენს, რომ ხელდასხმის შემდეგ ისინი დასში დარჩნენ. უწინარეს ყოვლისა კი მათ წერილობით უნდა აღიარონ, რომ შეუერთდებიან და შეუდგებიან კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის განწესებებს, ანუ საეკლესიო თანაზიარებაში იქნებიან მეორედ ქორწინებულებთან და დევნილობის ჟამს განდგომილებთან, რომელთათვის მონანიებისა და შენდობის ვადაც განსაზღვრულია. მხოლოდ საჭიროა, რომ ისინი ყოველმხრივ მიჰყვნენ კათოლიკე ეკლესიის დადგენილებებს. ამრიგად, სადაც ხელდასხმულნი იქნებიან დასში, სოფლებში თუ ქალაქებში, თავიანთ ხარისხში დარჩნენ. თუკი ზოგიერთი მათგანი იმ ეკლესიას შეუერთდება, სადაც უკვე არის კათოლიკე ეკლესიის ეპისკოპოსი, მაშინ ცხადია, რომ მართლმადიდებელ ეპისკოპოსს ექნება საეპისკოპოსო ღირსება, ხოლო ეგრეთ წოდებულ "წმინდანების" ეპისკოპოსს - სამღვდელო პატივი; მაგრამ თუ ადგილობრივი ეპისკოპოსი სასიკეთოდ ჩათვლის, შეუძლია დაუტოვოს მას ეპისკოპოსის სახელის პატივი; თუკი ადგილობრივი ეპისკოპოსი ამას არ ინებებს, მაშინ გამოუყოს მას ქორეპისკოპოსის, ან მღვდლის ადგილი, რათა საეკლესიო კრებულში მისი ჩარიცხვა ნათლად ჩანდეს. ერთ ქალაქში კი ორი ეპისკოპოსი არ უნდა იყოს". ამასვე ამოწმებს ასევე წმინდა ბასილი დიდი კვლავ მის პირველ კანონში: “განხეთქილების მოქმედთა, როგორც ჯერ კიდევ ეკლესიის ნაწილთა, შეწყნარება შეიძლება. თვითნებური თავშეყრის მომწყობთა ჯეროვანი სინანულის, გამოსწორებისა და მობრუნების შემდეგ შეიძლება მათი ისევ შეერთება ეკლესიასთან. ისე რომ, დაუმორჩილებლებთან ერთად განდგომილი სამღვდელო დასის წარმომადგენლები თუ მოიქცევიან და ინანებენ თავიანთ განდგომას, ისინი იმავე ხარისხით იქნებიან შეწყნარებულნი, რომელშიც იყვნენ თავიდან”. IV-V საუკუნეებში ეგვიპტის ეკლესიაში სქიზმის პრობლემა გადაუჭრელი იყო, სწორედ ამიტომ 419 წელს კართაგენში მოწვეულ იქნა ადგილობრივი კრება, სადაც მიიღეს 133 კანონი, რომელთა მიხედვითაც კრებამ მიიღო დადგენილება სქიზმატი ეპისკოპოსების და მათ მიერ ხელდასხმულების იმავე ხარისხით მიღება ეკლესიაში, როგორც ისინი იყვნენ ხელდასხმულნი სქიზმაში, ხაზი გაესვა იმას, რომ კათოლიკე ეკლესიის ეპისკოპოსები იქნებოდნენ თანაბარნი დონატისტელ ეპისკოპოსებთან გაერთიანების შემთხვევაში. ამავე კრების 68-ე კანონში ვკითხულობთ: “საჭიროდ მიგვაჩნია ბოლოს ისიც, რომ გავუგზავნოთ წერილი ჩვენს ძმებს და თანამწირველებს, პირველ რიგში, სამოციქულო საყდარს, რომლის მპყრობელი არის ჩვენი თაყვანისაცემელი ძმა და თანამწირველი ანასტასი. ცნობილია, თუ რა დიდი ღვაწლი მიუძღვის აფრიკის ეკლესიის მშვიდობასა და დაწყნარებაში და აგრეთვე თვით დონატისტელთა შემორიგებაში. თუ რომელიმე დონატისტელი გამოასწორებს თავის გულისზრახვას და კათოლიკე ეკლესიის ერთობას დაუბრუნდება, თითოეული მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსის ნებისა და მხარდაჭერისამებრ, საჭიროა, ადგილობრივი ეპისკოპოსი დარწმუნდეს, რომ იგი უზაკველი სარწმუნოებით არის მოსული მართლმადიდებელი ქრისტიანობის მშვიდობასთან, და ამის შემდეგ უნდა შეიწყნარონ ისინი იმ ხარისხში, რომელიც მოქცეულ დონატისტელს უკვე აქვს. ცნობილია, რომ ძველადაც ასე ექცეოდნენ ამ მწვალებლობას. ამის მოწამეა აფრიკის თითქმის ყველა ეკლესია, სადაც აღმოცენდა ეს საცთური. ეს კეთდება არა იმისთვის, რომ ზღვის გაღმა (რომის ეკლესია) მსგავს საქმეთა შესახებ ჩატარებულ კრების დადგენილება დაირღვეს, არამედ იმისთვის, რომ ეს დადგენილება იყოს მათთვის, ვისაც სურვილი ექნება, კათოლიკე ეკლესიას დაუბრუნდეს, და რომ არავითარი დაბრკოლება არ აღუდგეს წინ ასეთ გაერთიანებას. საჭიროა, მივისწრაფვოდეთ საზოგადო ერთობისაკენ იმ ადგილებში, სადაც ისინი ცხოვრობენ, და ეს აშკარად სასარგებლოა ძმათა სულებისთვისაც. ნუ დააბრკოლებს მათ აგრეთვე ზღვის გაღმა შეკრებილი კრების დადგენილება, მიიღოს ისინი კათოლიკე ეკლესიამ იმ სასულიერო ხარისხით, რომელიც აქვთ, და ნუ შეუშლიან ხელს მათ ცხოვნებას. ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ დონატისტელთა მიერ ხელდასხმული მოუბრუნდება კათოლიკე ეკლესიას, ზღვის გაღმა ჩატარებული კრებისამებრ ჩამოართმევენ იმ პატივს, რომელიც უკვე აქვთ, არამედ შეიწყნარონ ისინი თავიანთი პატივით, როგორც ეს საერთო თანხმობით დადგინდა“. ეკლესია ამგვარ გადაწყვეტილებებს იღებდა საეკლესიო იკონომიის გამოყენებით, რათა ყოფილიყო „სასარგებლო ძმათა სულებისთვის“. მეცხრე საუკუნეში კონსტანტინოპოლის პატრიარქი და ეკლესიის წმინდა მამა ფოტიოს დიდი საუბრობს ამ საკითხზე კითხვა-პასუხის მეთოდით. წმინდა მამა აღნიშნავს, რომ ეპისკოპოსები რომლებიც ერთ დროს ეკლესიიდან სრულიად განკვეთილ იქნნენ მრავალი სინოდის მიერ კვლავ მომხდარა მათი მიღება კანონიკურ ფარგლებში მათივე ხარისხებით, აქვე მას მოყავს უამრავი მაგალითი ამგვარი შემთხვევისა[1].
მეტად მნიშვნელოვანი არის ასევე ათონელი მამის, მღვდელმონაზონ ნიკიტას მაგალითები მოვიყვანოთ აქ, სადაც ის საუბრობს ისტორიულ ფაქტებზე, როდესაც ეკლესია სქიზმატების თუ ერეტიკოსების მიერ ხელდასხმულებს თავიანთი ხარისხებით იღებდა მათ.
- „წმინდა კირილე იერუსალიმელი ეპისკოპოსად არიანელისგან ეკურთხა. შემდეგ ის შემობრუნდა მართლმადიდებლობისაკენ და ის მიღებულ იქნა როგორც მღვდელმთავარი, მაგრამ ასევე მის მიერ ყველა ნაკურთხი არ იქნა ხელახლა ხელდასხმული.
- წმინდა ანატოლი კონსტანტინოპოლელი ეკურთხა ერესიარქი მონოფიზიტი დიოსკორესაგან, რომელმაც მოკლე წმინდა ფლავიანე კონსტანტინოპოლელი, მაგრამ წმინდა ანატოლი არ იქნა ხელახლა ხელდასხმული მიუხედავად იმისა, რომ მისი მაკურთხეველი ერეტიკოსი და მკვლელი იყო.
- ყველა ის ვინც ერეტიკოსი პეტრო მონგოსგან იქნა ნაკურთხი (ხელდასხმული), ევტიქიანიზმის დაგმობის შემდეგ ქალკედონის მსოფლიო კრებამ ისინი მათივე ხარისხით მიიღო ყოველგვარი ხელახლა ხელდასხმის გარეშე.
- წმინდა საბას ცხოვრებაში ვკითხულობთ, რომ როდესაც იერუსალიმის პატრიარქი ილია გარდაიცვალა, საპატრიარქო ტახტზე სევირიანელების მიერ არჩეული ეპისკოპოსი იოანე გამოირჩიეს და აკურთხეს, რომელმაც მოგვიანებით წმინდა საბა და თეოდოსის ღვაწლით მან მიიღო მართლმადიდებელობა, მაგრამ იმის მიუხედავად, რომ ის ერეტიკოსებიაგან იქნა ნაკურთხი, მისი ხელახალი ხელდასხმა არ მომხდარა[2]“.
მაკარი მალეტიჩის ხელდასხმების სამოციქულო ჯაჭვის შესახებ
ავტოკეფალიის ტომოსის მიღების შემდეგ უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია ელის დანარჩენი ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიებისგან აღიარებას და მათთან ევქარისტიული კავშირის დამყარებას. ზოგმა ეკლესიამ, მაგალითად როგორც კვიპროსის და ალბანეთის ეკლესიებმა ეჭვქვეშ დააყენეს უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის (მიტროპოლიტ მაკარის ფრთა) და კიევის საპატრიარქოს ხელდასხმების კანონიკურობა, ასევე მსოფლიო საპატრიარქოს გადაწყვეტილება (2018 წლის 11 ოქტომბერი) მათი ხელახლა ხელდასხმის გარეშე მათივე ხარისხებით მიღების შესახებ. მსოფლიო პატრიარქმა ბართლომეოსმა საპასუხოდ ამ ეკლესიის მწყემსმთავრებს გაუგზავნა ანქიალონის მთავარეპისკოპოს ბასილის 1887 წელს დაწერილი ისტორიულ-კანონიკური კვლევა[3], სადაც საუბარია სქიზმაში ხელდასხმულების კანონიკურობის შესახებ (ესე იგი სქიზმის დამხობის შემდეგ და სქიზმატების კანონიკურ ეკლესიაში დაბრუნების შემდეგ, კანონიკური ეკლესია არ ითხოვს ხელახლა ხელდასხმას), მხოლოდ ერთი პირობით, თუ მათ გააჩნიათ სამოციქულო მემკვიდრეობა (ჯაჭვი).
ეს კვლევა რუსულ ენაზე გამოქვეყნებულია ჩვენს საიტზე[4], ხოლო ბერძნული ორიგინალი ტექსტი მსოფლიო საპატრიარქოს საიტზე. ამ ისტორიულ-კანონიკური ნაშრომის მიხედვით ის ხელდასხმები - რომლებიც სქიზმაში იქნა აღსრულებული, მაგრამ ისეთი ეპისკოპოსისაგან, რომელსაც გააჩნია სამოციქულო მემკვიდრეობა - კანონიკურია. ამის გამო ის სასულიერო პირები, რომლებიც სქიზმაში ეკურთხებიან და შემდეგ კანონიკურ ეკლესიას დაუბრუნდებიან, საეკლესიო ერთობაში ისინი მათივე სასულიერო ხარისხით უნდა იქნნენ მიღებულნი, მაგრამ აუცილებელია სამოციქულო ჯაჭვის არსებობა.
ყოფილი კიევის საპატრიარქოს ხელდასხმების ირგვლივ არ არსებობს არანაირი სახის ეჭვები, რადგან მათი ხელდასხმა ძირითადად ყოფილ პატრიარქ ფილარეტისგან და პოჩაევის ეპისკოპოს იაკობისგან (პანჩუკი) მოდის. ორივე გახლდათ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავრები, რომელთაც მოგვიანებით დატოვეს ეს ეკლესია. აქედან გამომდინარე, მოციქულთა პირველი კანონის თანახმად ეპისკოპოსის ხელდასხმისთვის საჭიროა სულ მცირე ორი მღვდელმთავარი, რათა ეს ხელდასხმა კანონიკურად ჩაითვალოს, ესე იგი ყოფილი პატრიარქი ფილარეტი და ეპისკოპოსი იაკობი საკმარისი იყვნენ აღესრულებინათ ეპისკოპოსად ხელდასხმები 1990-იანებში და გადაეცათ სამოციქულო მემკვიდრეობა.
ხშირად ისმის, რომ უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის ბოლო მწყემსმთავრის, მიტროპოლიტ მაკარი მალეტიჩისა და მისი სასულიერო პირების ხელდასხმები არ არის კანონიკური და ეჭვქვეშ აყენებენ.
გამოვიკვლიეთ და შევისწავლეთ ყველა ეპისკოპოსის ხელდასხმა, რომლებიც ბოლოს მიტროპოლიტ მაკარიმდე მიდიან. შეგვიძლია სამ ჯგუფად დავყოთ ეს, პირველი გახლავთ მიტროპოლიტ იოანე ბონდარჩუკის ხაზი, მეორე პატრიარქ მსტისლავ სკრიპნიკის ხაზი და მესამე პატრიარქ ფილარეტ დენისენკოს ხაზი. რადგანაც პირველი ხაზი არის ძირითადი, ხოლო დანარჩენები მას ავსებენ, დეტალურად გამოვიკვლევთ მიტროპოლიტ იოანე ბონდარჩუკის ხაზს.
მაკარი მალეტიჩი ეპისკოპოსად 1996 წლის 3 ნოემბერს ეკურთხა ეპისკოპოს დიმიტრი იარემას, იგორ ისიჩენკოსა და მეთოდე კუდრიაკოვის მიერ. პატრიარქი დიმიტრი იარემა ეპისკოპოსად 1993 წლის 5 სექტემბერს ეკურთხა ეპისკოპოს იგორ ისიჩენოს, თეოკტისტე პერესადას, მიქაელ დუტკევიჩისა და პეტრე პეტრუსის მიერ. ეპისკოპოსი პეტრე პეტრუსის ეპისკოპოსად ხელდასხმა 1992 წლის 7 აპრილს შესრულდა, რომელიც ეპისკოპოსებმა ანტონი მასენდიჩმა და რომან ბალაშუკმა აღასრულა. მიტროპოლიტი ანტონ მასენდიჩი ეპისკოპოსად 1990 წლის 16 სექტემბერს ეკურთხა ეპისკოპოს იოანე ბონდარჩუკის, დანიელ კოვალჩუკისა და ვლადიმირ რომანიუკის მიერ. პატრიარქი ვლადიმირ რომანიუკი ეპისკოპოსად 1990 წლის 29 აპრილს ეკურთხა დანიელ კოვალჩუკის, ანდრია აბრამჩუკის, ვასილ ბონდარჩუკისა და იოანე ბონდარჩუკის მიერ.
ახლა კი მივედით ყველაზე საინტერესო ადგილამდე: ვასილ ბონდარჩუკის ხელდასხმა. სინამვილეში ის არის უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი, საიდანაც მოდის მრავალ ეპისკოპოსთა ხელდასხმა, როგორიც იყო ანდრია აბრამჩუკი, დანიელი კოვალჩიუკი, ვლადიმირ რომანიუკი, მეთოდე კუდრიაკოვი და მაკარი მალეტიჩი.
უფრო მეტი კითხვა და ამასთანავე პროვოკაციაც სწორედ ვასილ ბონდარჩუკის ხელდასხმის ირგვლივ ტრიალებდა. ცნობილია, რომ იგი ეპისკოპოსად 1990 წლის 31 მარტს ეკურთხა იოანე ბონდარჩუკისა და ვიკენტი ჩელაკინის მიერ. იმ პერიოდში იოანე ბონდარჩუკი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის (მოსკოვის საპატრიარქო) მღვდელმთავარი იყო, აქედან გამომდინარე არანაირი სახის ეჭვი არ არსებობს მის კანონიკურობაში. პრობლემა სწორედ ვიკენტი ჩეკალინში დაინახეს, რადგან იმ პერიოდში იგი რუსული კატაკომბური მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსად იყო წარმოდგენილი. მართლმადიდებლური ენციკლოპედია „დრევოს[5]“ თანახმად, ჩეკალინი ეპისკოპოსად 1986 წლის აგვისტოში ეკურთხა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავრების, კალინინ-კაშინის მიტროპოლიტ ალექსისა და იოანე ბონდარჩუკის მიერ, მაგრამ ხელდასხმაში ასევე მონაწილეობდა „კატაკომბური ეკლესიის“ ეპისკოპოსი ვლადიმირ აბრამოვი. იმ შემთხვევაში თუ აბრამოვი არ ჩაითვლება კანონიკურ ეპისკოპოსად, მაშინ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ მან სამოციქულო მემკვიდრეობა ორი კანონიკური (მოსკოვის საპატრიარქოს) ეპისკოპოსისაგან მიიღო, რომელთაც ვიკენტი ჩეკალინის ხელდასხმაში მიიღეს მონაწილეობა. ეს ჩეკალინისთვის აბსოლიტურად საკმარისი იყო სამოციქულო ჯაჭვი გადაეცათ მისთვის.
არსებობს სხვადასხვა ჭორები და ვერსიები, თუ რა გააკეთა ჩეკალინმა მოგვიანებით, მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ ეს არ გვაინტერესებს, რადგან 1990 წელს, როდესაც მან ვასილ ბონდარჩუკის ხელდასხმაში მიიღო მონაწილეობა ის ნამდვილად მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი გახლდათ სამოციქულო მემკვიდრეობით (ჯაჭვით).
თუმცა, ჩეკალინი იყო მესამე ეპისკოპოსი რომელმაც ვასილ ბონდარჩუკის ხელდასხმაში მიიღო მონაწილეობა, მათ შორის ასევე იყო ეპისკოპოსი ვარლაამ ილიუშენკო, რომელიც მაშინ მოსკოვის საპატრიარქოს მღვდელმთავარი, სიმფეროპოლისა და ყირიმის მიტროპოლიტი გახლდათ. ვარლაამს ეშინოდა მოსკოვის ეკლესიას ის არ დაესაჯა და ამის გამო მან მიიღო პირობა, რომ სანამ ცოცხალი იყო, მისი ვასილის ხელდასხმაში მონაწილეობის შესახებ ცნობას არავინ გაავრცელებდა და მართლაც ასე მოხდა, ეს ფაქტი მხოლოდ მისი გარდაცვალების შემდეგ გახდა ცნობილი, როდესაც გამოქვეყნდა დოკუმენტი ეპისკოპოს ვასილ ბონდარჩუკის ხელდასხმის შესახებ, რაზეც ხელს მიტროპოლიტი ვარლაამიც აწერდა (იხ. სურათი 1).
სურათი 1
ასევე არსებობს იგორ საშ-ზურაკოვსკის მოწმობა, რომელიც თვითმხილველი მოწმეა ვასილის ხელდასხმისა, რომელზეც მისი ხელმოწერა არის დატანილი (იხ. სურათი 2).
სურათი 2
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, უკრაინის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსების ხელდასხმაში მონაწილეობა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის (მოსკოვის საპატრიარქოს) მღვდელმთავრებმა მიიღეს, ასევე პატრიარქ მსტისლავ სკრიპნიკის ეპისკოპოსებმაც. იმ შემთხვევაში თუ ვინმე ყოფილ უკრაინულ ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიის ეპისკოპოსების სამოციქულო მემკვიდრეობას არ აღიარებს, მაშინ არც რუსეთის ეკლესიის სამოციქულო ჯაჭვი არ უნდა აღიარონ!
_____________________________
[1] Patrologiae Grecae (PG) 104, გვ. 1229.
[2]https://www.romfea.gr/epikairotita-xronika/33870-aples-skepseis-apantiseis-apo-enan-agioreiti-gia-to-oukraniko
[3] Πραγματεία περί του κύρους της χειροτονίας κληρικών υπό Επισκόπου καθηρημένου και σχισματικού χειροτονηθέντων (Σμύρνη, 1887) - https://www.ec-patr.org/docdisplay.php?lang=gr&id=2586&tla=gr.
[4]https://cerkvarium.org/ru/spetstemy/avtokefaliya/k-voprosu-o-khirotoniyakh-eretikov-i-raskolnikov.
წყარო: https://cerkvarium.org/en/publications/analytics/2019-08-25-11-00-00?fbclid=IwAR33bzlTxIRXzv_9yR_0sR_t_l75kdJwGMSFOORFXwVNfgK7ZHSeZ6Hk1lk.